تعامل معنادار غرب آسیا به اژدهای زرد

به گزارش مجله خبری نگار، بنابر آمار‌های جهانی در سال ۲۰۰۰ واردات چین از ۱۳ کشور منطقه خاورمیانه و همسایه‌های ایران، چیزی حدود ۱۵ میلیارد دلار و واردات آمریکا از این کشور‌ها حدوداً ۳۸ میلیارد دلار بوده است. اما پس از گذشت دو دهه واردات چین با رشد ۲۱ برابری به ۳۱۴ میلیارد دلار رسیده، در حالی که طی این مدت، واردات آمریکا به ۱۳ کشور منطقه تنها ۳ برابر شده و به ۷۹ میلیارد دلار رسیده است. از طرف دیگر صادرات چین به منطقه از ۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ با رشد ۳۱ برابری به ۲۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است، در حالی که در همین مدت صادرات آمریکا به ۱۳ کشور منطقه از ۱۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ با رشد چهار برابری به ۵۲ میلیارد دلار رسیده است. این یعنی حجم تجارت چین با منطقه ما حدود ۴ برابر تجارت منطقه با آمریکاست. براین اساس، چیزی که پرواضح است، افزایش جدی همکاری‌های اقتصادی چین با منطقه و همسایه‌های ایران است که باعث شده نگاه ویژه‌ای به آن به عنوان دومین ابرقدرت اقتصادی جهان در منطقه باشد. گرچه ایران با تجارت حدود ۵۰ میلیارد دلاری (۳۲ میلیارد دلار غیرنفتی و ۲۰ تا ۲۵ میلیارد دلار نفت) ازجمله شرکای چین در منطقه است، اما کارشناسان می‌گویند ایران در ارتباط با چین نتوانسته گام مؤثری برای عملیاتی کردن برنامه راهبردی همکاری ۲۵ ساله بردارد و روابط تجاری و اقتصادی دو کشور منجر به همکاری استراتژیک نشده است.

دست پر چین در غرب آسیا

در سال‌های اخیر، چین به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در عرصه سرمایه‌گذاری جهانی، توجه ویژه‌ای به بازار خاورمیانه داشته است. بر اساس گزارش Global SWF، سرمایه‌گذاران چینی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲.۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کردند که نسبت به ۱۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش چشمگیری داشته. در مقابل بر اساس داده‌های جهانی SWF به نقل از رویترز، از ژوئن ۲۰۲۳ تا ژوئن ۲۰۲۴، صندوق‌های دارایی مستقل خاورمیانه ۷ میلیارد دلار در چین سرمایه‌گذاری کرده‌اند که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۵ برابر شده است. در همین راستا در سال ۲۰۲۴ سیمون ویلئامز، رئیس اقتصاددان منطقه اروپای مرکزی و شرقی، خاورمیانه و آفریقای اچ‌اس‌بی‌سی می‌گوید: «سرمایه‌گذاری دوطرفه که در رأس آن چین و عربستان سعودی و هند و امارات عربی متحده قرار دارند، می‌تواند سالانه به ۳۶ میلیارد دلار افزایش یابد.»

تجارت ۶۹۰ میلیارد دلاری چین با همسایگان ایران

خاورمیانه که در تقاطع اروپا، آسیا و آفریقا واقع شده، از موقعیت استراتژیک مهمی در جهان برخوردار است و به دلیل منابع غنی خود، نقش کلیدی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. این منطقه به ترتیب ۵۵ درصد و ۴۲ درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت و گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد و به عنوان تأمین‌کننده اصلی نفت خام و شریک تجاری چین شناخته می‌شود. همچنین، خاورمیانه به عنوان یک نقطه محوری استراتژیک و شریک همکاری برای ابتکار کمربند و جاده (BRI) عمل می‌کند. تاریخ روابط چین و خاورمیانه به سال ۱۹۵۶ برمی‌گردد، زمانی که مصر به عنوان اولین کشور عربی و آفریقایی روابط دیپلماتیک رسمی با چین برقرار کرد. با پیشنهاد BRI بیش از هشت سال پیش، این همکاری‌ها گسترش یافته و در سال ۲۰۱۶، چین یک مشارکت استراتژیک جامع با عربستان سعودی ایجاد کرد. این روند در سال ۲۰۱۸ با امضای توافق‌نامه‌های مشابه با امارات متحده عربی، بحرین و عمان ادامه یافت.

یکی از بخش‌های همکاری چین با خاورمیانه از قدیم، موضوع تجارت بوده است. چینی‌ها حدود یک دهه است که تجارت با خاورمیانه، منطقه خلیج‌فارس و کشور‌های همسایه ایران را جدی گرفته‌اند. بررسی‌های «فرهیختگان» حاکی از آن است که حجم تجارت (مجموع صادرات و واردات) چین با کشور‌های داخل منطقه که ۱۵ کشور از آنها همسایگان آبی و خاکی ایران هستند و ۷ کشور دیگر نیز پیرامون ایران قرار دارند، در سال ۲۰۲۴ بالغ بر ۶۸۹ میلیارد دلار بوده است. این کشور‌ها شامل هند، عربستان سعودی، امارات، عراق، قزاقستان، ترکیه، عمان، ایران، قطر، پاکستان، قرقیزستان، کویت، ازبکستان، ترکمنستان، اردن، تاجیکستان، یمن، جمهوری آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، بحرین و سوریه است.

چینی‌ها از رقم ۶۸۹ میلیارد دلاری تجارت با ۲۲ کشور منطقه غرب آسیا، بیشترین حجم تجارت در منطقه را با هند، عربستان و امارات داشته‌اند که به ترتیب ۱۳۸، ۱۰۸ و ۱۰۲ میلیارد دلار بوده است. ازجمله روابط تجاری قابل توجه در سال‌های اخیر مربوط به ارتباطات چین با عراق و ترکیه است که حدوداً در یک سال اخیر به ترتیب ۵۴ و ۴۳ میلیارد دلار بوده است. نکته قابل تأمل میزان تجارت چین با ایران است. در سال ۲۰۲۴ تجارت غیرنفتی بین آنها تنها ۳۲ میلیارد دلار بوده و آمار دقیقی از تجارت نفتی آنها در دسترس نیست که با احتساب حدودی این مقدار احتمالاً حجم تجارت کلی ایران و چین به ۵۰ میلیارد دلار برسد. با این حال ایران در تجارت با چین میان ۲۲ کشور، جایگاه هشتم را داراست؛ یعنی پایین‌تر از قزاقستان، کشور‌های عربی، عراق و ترکیه. البته اگر حجم تجارت نفتی ایران را نیز با تجارت غیرنفتی دو کشور تجمیع کنیم، احتمالاً ایران به رتبه پنجم پس از هند، عربستان، امارات و عراق خواهد رسید. گفتنی است سوریه در منطقه کمترین تجارت را با چین داشته که کمتر از نیم میلیارد دلار است.

در بین کشور‌های منطقه، امارات متحده عربی در سال‌های اخیر به عنوان دومین شریک تجاری چین شناخته شد. تجارت بین این دو کشور در سال ۲۰۲۴ به ۱۰۲ میلیارد دلار رسید که ۲۴ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰۰ میلیارد دلار برسد. امارات همچنین به عنوان مهم‌ترین شریک تجاری استراتژیک چین در بین کشور‌های حوزه خلیج فارس شناخته شده و حدود ۶۰ درصد از تجارت چین از طریق بنادر امارات به بیش از ۴۰۰ شهر منطقه‌ای صادر می‌شود. بر اساس گزارش مانیتور FDI دبی، در نیمه اول ۲۰۲۴، چین در قالب ۲۵ پروژه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در دبی مجموعاً ۱۲۲ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین چین در بخش انرژی هسته‌ای نیز در امارات سرمایه‌گذاری می‌کند.

تجارت ۲۶۶ میلیارد دلاری آمریکا با همسایگان ایران

رقم تجارت ۶۸۹ میلیارد دلاری چین با ۲۲ کشوری که نامشان در این گزارش آمده، درحالی است که تجارت آمریکا با همین ۲۲ کشور طی سال ۲۰۲۴ به ۲۶۶ میلیارد و ۱۰۷ میلیون دلار رسیده است. به عبارتی، تجارت چین با ۲۲ کشور پیرامونی ایران ۲.۶ برابر تجارت آنها با آمریکاست. در تجارت آمریکا با منطقه، هندی‌ها با ۱۲۹ میلیارد دلار در رتبه اول در بین ۲۲ کشور منطقه قرار دارند. پس از آنها، امارات با ۳۴.۴ میلیارد دلار دوم و عربستان سعودی با ۲۶ میلیارد دلار سوم است. عراق با ۹، پاکستان با ۷.۲، قطر با ۵.۶ و اردن با ۵.۴ میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. طی سال ۲۰۲۴، کمترین حجم تجارت با آمریکا در منطقه مربوط به سوریه با ۱۳، تاجیکستان با ۶۱، ترکمنستان و ایران با ۹۷ و یمن و قرقیزستان با ۱۴۳ و ۱۵۰ میلیون دلار بوده است.

سرمایه‌گذاری ۵۰ میلیارد دلاری در عراق

عراق به‌عنوان یکی از شرکای کلیدی چین در خاورمیانه، در دو دهه گذشته شاهد افزایش قابل توجهی در سبد سرمایه‌گذاری‌های چین، به ویژه در بخش انرژی و املاک بوده است. تا سال ۲۰۲۳، چین بیش از ۳۴.۲ میلیارد دلار در پروژه‌ها و طرح‌های مختلف در عراق سرمایه‌گذاری کرده و تجارت دوجانبه چین و عراق در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۵۴ میلیارد دلار رسیده است. در حال حاضر، بیش از ۲۰۰ پروژه در زمینه‌های زیرساخت‌ها، انرژی و فناوری عراق توسط چینی‌ها در حال اجراست. عراق در سال ۲۰۲۳ به تولید روزانه حدود ۴.۵ میلیون بشکه نفت رسید که این درآمد تشکیل‌دهنده ۸۵ درصد بودجه دولت عراق است. یکی از مهم‌ترین توافقات بین چین و عراق، توافق‌نامه «نفت برای ساخت و ساز» است که شامل تأمین ۱۵۰ هزار بشکه نفت در روز توسط عراق به چین می‌شود. همچنین، چین متعهد شده سالی ۱۰۰ مدرسه در عراق بسازد و اولین مدرسه در ناصریه در سال ۲۰۲۴ افتتاح شد. تاریخچه همکاری چین و عراق به سال ۲۰۱۰ برمی‌گردد که در آن چین ۸۰ درصد از بدهی عراق را بخشید و اعتماد متقابل بالایی ایجاد کرد. از سال ۲۰۱۵، پروژه‌های همکاری بین چین و عراق به سرعت افزایش یافت و به سایر حوزه‌ها فراتر از نفت‌خام گسترش پیدا کرد. به عنوان مثال، سرمایه‌گذاری چین در عراق از ۷.۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ به ۸۸۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت.

با این حال، روابط اقتصادی ۸۰ میلیارد دلاری بین چین و عراق شامل ۵۴ میلیارد دلار تجارت و ۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، با فرصت‌ها و چالش‌هایی همراه است. از یک سو، وابستگی عراق به صادرات نفت خام به چین می‌تواند خطراتی به همراه داشته باشد، به ویژه اگر چین بازار‌های جایگزین یا منابع نفتی ارزان‌تر پیدا کند. در سال گذشته، صادرات نفت خام عراق به چین ۹.۴ درصد کاهش یافت. از سوی دیگر، چین دارای تنوع زیادی در صادرات به عراق است و به طور مداوم دامنه محصولات خود را گسترش می‌دهد. چالش دیگر، تأثیرات منفی کاهش رشد اقتصادی چین بر اقتصاد عراق است. این موضوع می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر عراق داشته باشد، به ویژه به دلیل وابستگی آن به واردات.

همکاری ۴۴ میلیارد دلاری چین با ترکیه

بازی در خاورمیانه در سال‌های اخیر به طور مداوم در حال تغییر است و ترکیه به عنوان یکی از بازیگران پیش‌بینی‌ناپذیر منطقه، در حال تبدیل به یک بازیگر کلیدی در این منطقه بوده که به دنبال تقویت نقش خود در زنجیره تأمین جهانی و گسترش روابط تجاری با کشور‌هایی نظیر چین است. ترکیه به عنوان یک پل ارتباطی بین آسیا، اروپا و آفریقا، موقعیت جغرافیایی منحصر به فردی دارد. این کشور به دلیل موقعیت استراتژیک خود، می‌تواند به عنوان یک مرکز توزیع کالا و خدمات در زنجیره تأمین جهانی عمل کند. به عنوان مثال، ترکیه در سال ۲۰۲۳ به عنوان هشتمین صادرکننده بزرگ جهان در زمینه محصولات کشاورزی شناخته شد و صادرات این بخش به ۲۰ میلیارد دلار رسید. در زمینه روابط تجاری، چین به عنوان سومین شریک تجاری ترکیه، دومین منبع وارداتی و پانزدهمین بازار صادراتی این کشور شناخته می‌شود. حجم تجارت دوجانبه این دو کشور در سال ۲۰۲۴ به ۴۳ میلیارد دلار رسیده است. طی سال‌های اخیر چین ۴۴ میلیارد دلار در ترکیه سرمایه‌گذاری کرده است.

یکی از حوزه‌های همکاری مشترک چین و ترکیه، حوزه خودرو است. صنعت خودروسازی ترکیه نیز در حال جذب خودروسازان بزرگ خارجی برای ایجاد کارخانه‌های جدید است. در ۹ ماهه اول سال ۲۰۲۴، صنعت خودروی ترکیه با افزایش ۵.۳ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۲۷ میلیارد دلار صادرات داشته و ۱۶.۲ درصد از کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده است. این روند صعودی به دلیل تأسیسات تولیدی که توسط تولیدکنندگان موتور چینی در ترکیه ایجاد شده، تقویت شده است. به عنوان مثال، کارخانه جدید خودروسازی BYD در ترکیه با سرمایه‌گذاری ۱.۵ میلیارد دلار در حال احداث است.

در حوزه فناوری، چین در ترکیه فعال است و شرکت‌های چینی مانند ویوو، اوپو و شیائومی در این کشور تأسیس شده‌اند. سرمایه‌گذاری ۳.۵ میلیارد دلاری ترانزیشن هلدینگ در ترکیه از اقدامات حمایت چین در این کشور است. این سرمایه‌گذاری‌ها به تقویت صنعت فناوری و ارتباطات ترکیه کمک می‌کند و در سال ۲۰۲۴، تعداد استارتاپ‌های فناوری در ترکیه به ۱۰ هزار رسیده است که نشان‌دهنده رشد ۲۵ درصدی نسبت به سال قبل است.

چین در حال برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری ۶۰ میلیارد دلار در ارتقای شبکه راه‌آهن ترکیه است. این پروژه شامل برق‌رسانی خطوط موجود، ساخت مسیر‌های جدید و یک خط ریلی سریع‌السیر است که استانبول را به آنکارا متصل می‌کند. این پروژه به عنوان یک جزء کلیدی در طرح کمربند و جاده چین برای اتصال اروپا و آسیا به منظور بهبود امنیت حمل و نقل ریلی چین-اروپا انجام می‌شود. با توجه به جنگ در اوکراین و نیاز کشور‌های اروپایی به جایگزین‌هایی برای مسیر‌های روسیه، ترکیه می‌تواند به عنوان یک گزینه مناسب مطرح شود و از این فرصت برای تقویت موقعیت خود به عنوان یک مرکز تجاری بهره‌برداری کند.

برق چینی در حال پایان دادن به خاموشی‌ها در پاکستان

چین به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در پاکستان شناخته شده و در سال مالی ۲۰۲۴ با سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) خالص ۵۶۸ میلیون دلار، بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار در این کشور بوده است. این سرمایه‌گذاری در مقایسه با سال‌های گذشته به ویژه از زمان آغاز برنامه کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) به شدت افزایش یافته و در دهه گذشته حدود ۲۵.۴ میلیارد دلار در پروژه‌های مختلف زیرساختی، انرژی، حمل و نقل، نیروگاه‌ها و توسعه بنادر سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین به گفته مقامات چینی این پروژه توانسته تا به امروز بیش از ۲۰۰ هزار شغل ایجاد کند. قرار است تجارت با چین به ایجاد ۲.۳ میلیون شغل و افزایش ۱.۵ درصدی در رشد اقتصادی کمک کند.

CPEC به عنوان یک پروژه استراتژیک، از ابتکارات قبلی مانند بزرگراه کاراکورام تکمیل شده و به عنوان یک کریدور ارتباطی از غرب چین آغاز شده و از مسیر پاکستان عبور کرده و به بنادر در دریای عرب ختم می‌شود. این کریدور به عنوان تنها کریدور اقتصادی دوجانبه در میان شش کریدور دیگر در چهارچوب ابتکار کمربند و جاده (BRI) در سال ۲۰۱۵ رسمی شد. در چهار سال اول تا سال ۲۰۱۷، پاکستان ۷۱ پروژه به ارزش ۲۷.۳ میلیارد دلار دریافت کرد که بزرگ‌ترین پرتفوی سرمایه‌گذاری BRI بود. در این دوره، رشد سالانه تأمین مالی توسعه از چین به ۳۴۶ درصد رسید که ۵.۵ برابر میانگین جهانی آن است. از جمله دستاورد‌های این پروژه، ساخت بیش از ۱۴۰۰ کیلومتر بزرگراه و جاده و تأمین ۸ هزار مگاوات برق برای شبکه ملی پاکستان است. این تأمین برق به کاهش خاموشی‌های طولانی‌مدت در این کشور کمک کرده و پیش‌بینی می‌شود که با تکمیل پروژه‌های انرژی، ظرفیت برق پاکستان به ۱۵ هزار مگاوات افزایش یابد. همچنین در همین راستا دولت چین باید به بهبود وضعیت انرژی در پاکستان کمک کند و بر اساس آخرین آمار‌ها تا اکتبر ۲۰۲۲، پروژه‌های انرژی با ظرفیت کل ۶.۴ گیگاوات اجرایی شده و ۸۸۰ کیلومتر خطوط فشار قوی ساخته شده است. همچنین تا پایان سال ۲۰۲۴ قرار بود ۳ پروژه دیگر با ظرفیت ۱.۲ گیگاواتی تکمیل شود. این پروژه‌ها شامل نیروگاه‌های بزرگ زغال‌سنگی و انرژی‌های تجدیدپذیرند که به تأمین نیاز‌های انرژی پاکستان کمک خواهند کرد.

تجارت چین در منطقه از عربستان تا مصر

ده سالی است چین به عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری عربستان سعودی شناخته می‌شود. در سال ۲۰۲۴، حجم تجارت دوجانبه به بیش از ۱۰۷ میلیارد دلار رسید که شامل ۵۳ میلیارد دلار صادرات چین به عربستان و ۴۷ میلیارد دلار واردات از عربستان است. صادرات چین به عربستان عمدتاً شامل ماشین‌آلات، وسایل نقلیه و فولاد است، در حالی که واردات این کشور از عربستان بیشتر شامل سوخت‌های معدنی و محصولات شیمیایی است. عربستان سعودی به عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت خام چین، در سال ۲۰۲۳، حدود ۸۶ میلیون تن نفت خام به چین صادر کرد و در ادامه، ۵۲ میلیون تن دیگر در دوره ژانویه تا اوت ۲۰۲۴ وارد چین شد. علاوه بر این، چین به بزرگ‌ترین منبع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) سبز عربستان تبدیل شده است و از سال ۲۰۲۱ تا اکتبر ۲۰۲۴، حدود ۲۱.۶ میلیارد دلار در پروژه‌های فناوری‌های پاک مانند انرژی خورشیدی و بادی سرمایه‌گذاری کرده است. در مقایسه، ایالات متحده با ۱۲.۵ میلیارد دلار در همین دوره در رتبه دوم قرار دارد.

در سال ۲۰۲۴ سرمایه‌گذاری چین در عمان به بیش از ۶.۶ میلیارد دلار رسیده است که ۷۶ درصد آن در بخش انرژی، برق و پتروشیمی متمرکز است؛ مثلاً چین به ارتقای شبکه انتقال برق عمان با پروژه‌ای به ارزش ۱۶۹ میلیون دلار کمک کرده است. مثلاً چین با سرمایه‌گذاری ۵۴۰ میلیون دلار، قصد حمایت در زمینه ماژول خورشیدی در عمان را دارد.

طبق آخرین آمار، تجارت خارجی میان چین و مصر در سال ۲۰۲۴ به ۱۷ میلیارد دلار رسید. همکاری‌های دو کشور عمدتاً در قالب برنامه «کمربند و جاده» و «چشم‌انداز ۲۰۳۰ مصر» متمرکز شده است. در ۲۵ سال گذشته، صادرات چین به مصر با نرخ سالانه ۱۴.۴ درصد افزایش یافته و در سال ۲۰۲۳ به ارزش ۱۳.۳ میلیارد دلار کالا رسیده است. در عوض، واردات مصر از چین با نرخ متوسط ۱۷.۹ درصد کاهش یافت. از سال ۲۰۲۲، بانک‌های تأمین مالی مصری و بانک‌های مشترک مصری-خارجی خدمات تبادل ارز یوان (RMB) و پوند مصری (EGP) را ارائه می‌دهند. بانک توسعه چین در سال ۲۰۱۹ وام‌هایی به ارزش ۱.۴ میلیارد دلار به مؤسسات مالی مصری ارائه داد که ۹۰۰ میلیون دلار آن به بانک مرکزی مصر اختصاص یافت. مصر همچنین اولین کشور خاورمیانه‌ای است که از بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیایی (AIIB) کمک مالی دریافت کرده و در سپتامبر ۲۰۱۷، ۲۱۰ میلیون دلار وام برای ساخت ۱۱ پروژه انرژی خورشیدی در مصر پرداخت شد.

تعامل با چین را جدی بگیریم

آنچه از وضعیت سرمایه‌گذاری و تجارت دو کشور چین و آمریکا در منطقه می‌توان مشاهده کرد، این است که سیاستگذاران کشورمان باید فرصت تعامل استراتژیک برد- برد با چین را غنیمت شمارند؛ به همین دلیل تجارب این کشور‌ها می‌تواند برای ما مفید و قابل تأمل باشد چرا که همسایگان ما، در قبال تجارت با چین، به توسعه علم، زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل و حتی مشکلات ناترازی انرژی خود می‌پردازند. در حالی که سال‌هاست با وجود توافقات متعددی که ایران با چین داشته از پیمان راهبردی ۲۵ ساله تابه امروز سهم ایران از ۶۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری چینی‌ها طی ۱۰ سال اخیر در خاورمیانه کمتر از ۴ درصد بوده و اثر چندانی نه بر تعاملات پولی و نه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ما مشاهده نشده است.

منیع: فرهیختگان-فاطمه سادات مرتضوی