تهران مصمم به عدم مداخله بیگانگان در مسائل قفقاز

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: تحولات بحرانی در سرزمین‌های اشغالی و دیپلماسی مقاومت جمهوری اسلامی مانع از آن نشده است که مقام‌های کشور از فرایند مذاکرات صلح در قفقاز جنوبی و ممانعت از اقدامات یکجانبه برخی بازیگران مرتبط در این حوزه غافل شوند. فرمت ۳+۳ با مشارکت کشور‌های ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان به همراه روسیه، ایران و ترکیه از فعال شدن کانال‌های دیپلماتیک برای حل بحران قفقاز جنوبی حکایت می‌کند.

البته نماینده گرجستان به علت اختلافات این کشور با روسیه در نشست امروز «نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» حضور نخواهد یافت، اما وزرای خارجه ۵ کشور دیگر در تهران گرد هم می‌آیند تا پیرامون بحران قفقاز جنوبی و تلاش برای گسترش همکاری‌های منطقه‌ای به گفتگو بنشینند.

نخستین نشست در فرمت ۳+۳ سال گذشته در مسکو در سطح معاونان وزرای خارجه بدون مشارکت گرجستان برگزار شده بود.

در پی بالاگرفتن دوباره بحران در قره باغ که در هفته‌های اخیر به خروج هزاران نفر از ساکنان ارمنی‌تبار قره‌باغ پس از تسلط جمهوری آذربایجان بر این منطقه انجامید، موج نگرانی پیرامون ماجراجویی و خیز احتمالی جمهوری آذربایجان برای حمله به استان «سیونیک» و تلاش برای ایجاد کریدور ادعایی زنگزور سبب شده تا فرایند دیپلماتیک برای مدیریت فضای جاری از سوی کشور‌های این منطقه فعال شود.

در چنین شرایطی تهران به عنوان یکی از مخالفان قاطع شکل‌گیری این مسیر و از میان رفتن مرز‌های بین‌المللی، تلاش‌های دیپلماتیک برای ازسرگیری مذاکرات سیاسی جهت حل‌وفصل نهایی این مناقشه ژئوپلیتیکی- کریدوری را شتاب بخشیده است.

بهانه جدید

کشته شدن ۷ سرباز ارتش جمهوری آذربایجان در حادثه انفجار مین در نزدیکی مرز‌های ارمنستان که چند هفته پیش رخ داد، بهانه‌ای دست داد تا باکو عملیات نظامی خود را در قفقاز جنوبی از سرگیرد. این کشور پس از جنگ قره‌باغ۲۰۲۰ تلاش خود برای منضم کردن جنوب ارمنستان به خاک خود را آغاز کرده بود؛ تلاشی که با شکست روبه‌رو شد، اما تکرار این تلاش در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ که به بهانه چند تنش مرزی صورت گرفت، نشان داد مقام‌های آذربایجانی در صحنه میدانی اهداف زیاده‌خواهانه‌ای همچون تصرف و اشغال بخشی از خاک ارمنستان در استان «سیونیک» را با هدف ایجاد دالان «زنگه زور» و تحمیل آن به «ایروان» و «تهران» جست‌و‌جو می‌کنند؛ هدفی که با مخالفت جدی، قاطع و اعلام شده از سوی جمهوری اسلامی روبه‌رو شده است. این در حالی است که با وجود رویکرد تقابلی آذربایجان، ایران همواره بر حق باکو برای بازپس‌گیری زمین‌های تصرف شده از سوی ارمنستان تأکید کرده است.

جمهوری اسلامی خطوط قرمز خود در منطقه قفقاز جنوبی را در حفظ حقوق ارامنه، تغییر نیافتن مرز‌های بین‌المللی و همکاری مشترک کریدوری میان کشور‌های منطقه تعریف کرده است. سفر اخیر وزیر راه و شهرسازی کشورمان به باکو و توافق بر سر ایجاد مسیر جاده‌ای- ریلی «راهگذر ارس» برای اتصال جمهوری آذربایجان و نخجوان میان دو طرف در همین راستا بوده است. چه آنکه ایران بر اهمیت اتصال نخجوان به خاک جمهوری آذربایجان وقوف دارد و می‌کوشد چنین اتصالی را از خاک ایران برای باکو ممکن کند؛ بنابراین با این کشور برای ساخت جاده و راه‌آهنی به طول ۵۵ کیلومتر از روستای آق‌بند در منطقه زنگیلان در جنوب کشور آذربایجان و در مجاورت مرز ایران و ارمنستان، تا شهر اردوباد در نخجوان، به توافق رسیده که در دست پیگیری است.

هشدار و دیپلماسی

در چنین شرایطی ارسال پیام‌های هشدار‌آمیز از سوی تهران به باکو و سپس توافقات نظامی- امنیتی جدید میان ارمنستان و فرانسه سبب شد تا آذربایجان و متحدان همراهش در این پروژه یعنی ترکیه نسبت به سیاست تهاجمی خود در ایجاد دالان «زنگزور» تجدیدنظر کرده و مقام‌های بلندپایه آنکارا با عقب‌نشینی خود از مواضع اولیه، اعلام کنند اگر ارمنستان اجازه بازگشایی کریدور را ندهد، ترکیه این پروژه را با ایران ادامه خواهد داد؛ پیشنهادی که موضوعیت آن اساساً از سوی ایران جدی گرفته نشد.

در طرف دیگر، اما ایران که پس از الحاق مجدد سرزمین‌های قره‌باغ به باکو دیگر هیچ جنگی را در منطقه قابل پذیرش نمی‌داند، بر تمرکز کشور‌های درگیر بحران به گزینه دیپلماسی تأکید دارد و معتقد است این روند علاوه بر کمک به حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه، مانع از افزایش نقش آفرینی بازیگران فرامنطقه‌ای خواهد شد.
دیدار اخیر سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور با «خلف خلف‌اف»، دستیار رئیس‌جمهور آذربایجان در امور روابط تهران- باکو و «آرمن گریگوریان»، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان از افزایش نقش‌آفرینی اثرگذار ایران برای مدیریت تنش در منطقه و شکل‌گیری سازکار مشترک میان بازیگران ذی‌نفع در حوزه قفقاز جنوبی حکایت می‌کند.

نقطه عزیمت در فرایند صلح

مقام‌های ایرانی در همین چهارچوب، تلاش‌های خود را معطوف اجرای فرایند ۳+۳ کرده‌اند. فعال‌تر شدن دیپلماسی کشور برای کاستن از دامنه‌های این بحران ژئوپلیتیکی نشان می‌دهد که ایران به بازیگر موازنه ساز جهت مدیریت بحران منطقه قفقاز جنوبی تبدیل شده است. تا پیش از این، کشور‌های حاضر در اجلاس‌های پیشین فرمت ۳+۳، نتوانسته‌اند به یک نقطه عزیمت در مسیر حل و فصل موضوعات اختلافی در قفقاز برسند، اما به واسطه تلاش‌های دیپلماتیک مقام‌های ایرانی که بویژه در حاشیه مجمع عمومی اخیر در سازمان ملل صورت گرفت، یک اجماع نسبی پیرامون برگزاری این نشست در تهران پدیدار شد. در همین چهارچوب «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان اخیراً موافقت خود را با برگزاری نشست «۳+۳» اعلام کرد و یادآور شد که نشست بعدی در قالب «۳+۳» در تهران برگزار می‌شود.

تغییر مسیر تحولات منطقه

همزمان با افزایش تحرکات دیپلماتیک، شماری از بازیگران خارج از منطقه از رژیم صهیونیستی گرفته تا اتحادیه اروپا و ایالات متحده در صدد مانع‌تراشی در مسیر برگزاری نشست «۳+۳» هستند و این تلاش را از طریق آمادگی برای حمایت بیشتر از باکو نشان داده‌اند تا از حل و فصل بحران و تنش در قفقاز جلوگیری به عمل آورند و در عین حال پایگاه نفوذ خود را در این منطقه گسترش دهند. اما موافقت نخست‌وزیر ارمنستان با برگزاری نشست ۳+۳ در تهران نشان‌دهنده تغییر مسیر تحولات منطقه به سمت گفتگو و همکاری چندجانبه است. پیش‌تر «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهور باکو نیز از برگزاری نشست منطقه‌ای استقبال کرده بود. اهمیت همراهی ایروان و باکو با فرایند ۳+۳ از آنجایی دوچندان می‌شود که پیشتر نزدیکی ارمنستان به غرب و ورود امریکا و ناتو به قفقاز به‌واسطه سرخوردگی مقام‌های ارمنستانی از روند تحولاتی شکل گرفته بود که آن را در مسیر تحقق یکجانبه اهداف باکو ارزیابی می‌کردند.

همزمان با شرایط، جمهوری اسلامی از یک طرف با متغیر اسرائیلی در آذربایجان مواجه شده که همه عزم خود را برای تقلیل موقعیت ایران در قفقاز به کار گرفته و از سوی دیگر با مداخله امریکا و ناتو در ارمنستان روبه‌رو است که گرچه مقابله با نفوذ روسیه را به عنوان اولویت نخست خود دنبال می‌کنند، اما متزلزل کردن موقعیت ژپوپلیتیکی ایران نیز در دستور کار آن‌ها قرار دارد.

خاصه آنکه نه تنها ممانعت از ایجاد کریدور زنگزور که جزو خطوط قرمز راهبردی تهران است، در سیاست تعریف شده امریکا در قفقاز جایی ندارد بلکه احتمال می‌رود واشنگتن با هدف همراه کردن آذربایجان با راهبرد منطقه‌ای خود و در نتیجه لابی‌گری تل‌آویو، حتی ارمنستان را به سمت و سوی احداث این دالان زمینی ترغیب کند.

با وجود این تردیدی وجود ندارد که تمرکز بر ساختار ۳+۳ و استقبال جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان به این روند دیپلماتیک، مهم‌ترین پیش‌شرط تحقق صلح و همکاری پایدار و فرصت‌ساز در قفقاز به شمار می‌آید و ایران نیز می‌کوشد از فرصت برآمده در قالب این فرایند دیپلماتیک، بیشترین بهره را برده و مانع از تداوم و تعمیق اختلافات جاری میان طرف‌های بحران شود.