نمایش هنر ایرانی در بازار تبریز

به گزارش مجله خبری نگار، این روز‌ها اگر قصد خرید داشته باشید از پاساژ، برج و مال‌هایی سر درمی‌آورید که در هر نقطه از شهر جا خوش کرده‌اند، اما قدیم‌تر‌ها این طور نبود. شهر‌ها پر از بازار‌هایی بود که راسته و دالان و تیمچه و حجره داشت. مردم در بازار با هم آشنا می‌شدند، هم‌صحبت می‌شدند و می‌توانستند دمی در حجره‌ها بنشینند و با صاحبانش گپ بزنند. همه چیز رنگ و بو و هویت داشت درست مثل بازار تبریز که معرکه هنر دست معماران و مقرنس‌کاران ایرانی است.

آن‌ها هر هنری در آستین داشته‌اند برای این بازار خرج کرده‌اند. در این بازار حدود یک کیلومتری، طاق، حجره، دالان و تیمچه‌ها پر از آجرکاری‌ها و تزیینات و جزئیات هنری است که به این بازار هویت داده‌اند. بازار تاریخی تبریز در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و به همین دلیل در گذشته وقتی کاروان‌ها از آسیا و آفریقا و اروپا از این جاده گذر می‌کردند مدتی در این بازار می‌ماندند، فلز و شیشه و پارچه مخملی به بازار تبریز می‌آوردند و پیله ابریشم و تنباکو و موم و رنگ می‌بردند. در پرونده امروز، با بازار تبریز، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان که در سال ۸۹ به عنوان اولین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، بیشتر آشنا خواهیم شد.

بیوگرافی تاریخی بازار تبریز

زمان ساخت بازار تبریز دقیق مشخص نیست، اما اشاره سفرنامه‌نویسان به این مکان در کتاب‌هایشان حاکی از قدمت زیاد این بازار تاریخی است. نقاشی‌هایی از دوره سلجوقی نشان می‌دهد که در عصر ایلخانی و در زمان انتخاب تبریز به عنوان پایتخت، بازار تبریز شهرت زیادی پیدا کرده و این رونق تا صفویه ادامه‌دار بوده است. اولین نقشه بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدا... مراغه‌ای کشیده شده است. در طول تاریخ، حوادث زیادی بازار تبریز را نشانه گرفتند مانند زلزله سال ۱۱۹۳ هجری‌قمری که این بازار را با خاک یکسان کرد و با نوسازی و مرمت دوباره سرپا شد. در واقع قدمت بازار تبریز امروزی به اواخر دوره زندیه و قاجار برمی‌گردد و با این که از زمان ساخت این بازار منحصربه‌فرد قرن‌ها می‌گذرد، اما هنوز نبض این بازار قوی می‌زند و نقش مهمی در بده‌بستان‌های اقتصادی منطقه دارد. قسمت بیشتر بازار تبریز در جنوب میدان چایی و حدفاصل خیابان‌های دارایی، شهدا، فردوسی و شهید مطهری، راسته کوچه و چای‌کنار قرار گرفته است. این بازار ۴۷ سال پیش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

وقتی معماری در بازار تبریز به حرف می‌آید!

بخش بیرونی بازار تبریز با بافت شهری هماهنگ است و بخش درونی آن حکایت از چیره‌دستی و مهارت معماران ایرانی دارد. استفاده از آجر و آجرکاری به تعداد هر تیمچه و سرا و دالان یکی از ویژگی‌های مهم معماری بازار تبریز است. نوع و رنگ آجرکاری‌ها، در ورودی حجره‌ها، طاق‌ها و تزیینات‌شان، نورپردازی‌های راسته بازارها، مناره مسجد و ورودی زورخانه‌ها از نشانه‌هایی ا‌ست که به بازار معنا بخشیده و از بازار تبریز یک مکان باهویت ساخته‌اند. هوشمندی معماران در بازار تبریز قابل توجه است، آن‌ها در مرکز هر طاق دریچه‌هایی تعبیه کرده‌اند که هوای گرم را خارج کند و در قسمت‌هایی از بازار هم که خبری از دریچه نیست، وقوع کوران را پیش‌بینی کرده و دیوار‌های بازار را ضخیم‌تر ساخته‌اند تا حرارت در زمستان در بازار حفظ شود. عرض بازار‌ها بین ۴ تا ۵ متر و بلندای هر سقف به ۶ متر هم می‌رسد که این اندازه در مقایسه با سقف بازار‌های نقاط گرمسیری ایران کوتاه‌تر است. جدا از سبک و سیاق معماری بازار تبریز، تنوع حجره و راسته‌بازار‌ها با حضور اقشار مختلف مردم و ایجاد احساس تعلق این بازار را تا امروز پویا نگه داشته است.

جزء به جزء در بازار تاریخی تبریز

تعداد حجره و سرا و تیمچه در بازار تاریخی تبریز شگفت‌انگیز است. این بازار ۳۵ سرا، ۱۹ دالان، ۲ چهارسو، ۳۱ بازار، ۷ بازارچه، ۲۰ تیم یا تیمچه، ۳ بقعه، ۵ راسته، ۲۹ مسجد، ۲ گذر، ۵موزه، ۸ دروازه، ۲ کتابخانه، ۴ مدرسه، ۶ حمام، ۲ پل بازار، یک زورخانه و یک حمام را در خود جا داده و همین تنوع بازار تبریز را دیدنی‌تر کرده است. در بازار تبریز بیشتر سرا‌های بازار و تیمچه‌ها، سه‌طبقه است. طبقه زیرین برای انبار کالا، طبقه دوم محل کار و تجارتخانه و طبقه سوم برای استراحت طراحی شده است. در این بخش به معرفی بعضی از این فضا‌ها در بازار تبریز می‌پردازیم.

حجره ساده‌ترین و کوچک‌ترین فضای بازار را می‌توان حجره یا دکان دانست. در بازار‌های قدیمی حجره‌ها یک شکل و به صورت خطی در دو سمت معبر‌ها تکرار می‌شدند و راسته بازار را شکل می‌دادند. بعضی از حجره‌های قدیمی صندوقخانه هم داشتند که در انتهای حجره از فضای اصلی جدا می‌شد.

تیمچه تیمچه‌ها به فضا‌هایی گفته می‌شود که در‌های ورودی بزرگ و محکمی دارند، سقف‌شان بیشتر آجرکاری‌شده و گنبدی‌شکل است و روز‌ها باز و شب تعطیل بودند. تیمچه‌ها نسبت به کاروان سرا فضای لوکس‌تری داشتند و در آن کالا‌های گران‌تر خرید‌و‌فروش می‌شد. به همین دلیل، تیمچه‌ها سرایدار و نگهبان‌هایی داشتند که در تبریز به آن‌ها «اودا باشی» گفته می‌شد.

سرا سرا‌ها در بازار تبریز به واحد‌های کوچک و حیاط روباز کوچک‌تر از کاروان سرا گفته می‌شود. در گذشته رسم بر این بود که کالا‌های تجاری بدون چهارپایان باربر در محوطه سرا‌ها تخلیه شود. سرای گرجی‌لر، میرزا مهدی، خان، حاج محمدقلی، امیر، امید و سرای «کچه‌چی‌لر» از جمله سرا‌های معروف بازار تاریخی تبریز است.

کاروان سرا همان‌طور که از اسم کاروان سرا پیداست، این محل برای اسکان تاجران، بار‌ها و چهارپایان‌شان در بازار ساخته شده است. معمولا هر کاروان سرا حوض و انبار و آب‌انباری جداگانه و حیاطی داشته است که به عنوان تنفس‌گاه بازار هم به حساب می‌آمده و از طریق آن‌ها و دریچه‌های مختلف تعبیه شده در آن اکسیژن و هوای تازه وارد بازار می‌شد. کاروان سرای امیر، حاج ابوالحسن و حاج میرزا محمد از پررونق‌ترین کاروان سرا‌های بازار تبریز بوده است.

راسته بازار معابر عمومی مسقف در بازار‌های بزرگ که در ورودی ندارند، اما به عنوان محل عبور‌ومرور اصلی بازار عمل می‌کنند راسته بازار هستند. راسته بازار جدید، قدیم، کفاشان، صفی، رنگی خیابان و جمعه مسجد از راسته‌های مهم بازار تبریز است. در این میان بعضی بازار‌ها مانند قندفروش بازار، شازدا (شاهزاده) بازار، توتونچی‌لر و عباچی بازار که برای خود در و دروازه داشتند تیمچه هم به حساب می‌آمدند. راسته‌های اصلی در بازار به‌وسیله راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌اند و تیمچه و سرا‌ها در فضای بین آن‌ها بنا شده است.

دالان هر سرا، تیمچه و کاروان سرا در بازار به وسیله دالان‌هایی به بازار اصلی راه پیدا می‌کند. این دالان‌ها بیشتر به نام سرا یا تیمچه‌های وابسته در همان مکان شهرت دارند. دالان میرزا محمد، دو دری و شعربافان از معروف‌ترین دالان‌های بازار تبریز هستند.

بازار تبریز در نگاه سفرنامه‌نویس‌ها

نگاه مستشرقان و سفرنامه‌نویس‌های زیادی مانند ابن‌بطوطه، مارکوپولو، یاقوت حموی و حمدا... مستوفی در سفربه ایران به بازار تبریز بوده است و در سفرنامه‌هایشان از آن نوشته‌اند. ژان شاردن سفرنامه‌نویس نامدار فرانسوی بازار تبریز را یکی از عالی‌ترین بازار‌های آسیا دانسته و با شگفت‌زدگی از گنبد و طاق‌های زیبا و بازار هشت‌گوشه «قیصریه» به عنوان زیباترین بخش بازار یاد کرده است. شاردن درباره این مکان نوشته: «تبریز شهر مستعد و بزرگی است. از نظر وسعت و استعداد دومین شهر ایران محسوب می‌شود. این شهر ۱۵۰ هزار خانه، ۱۵۰ هزار دکان و مغازه، ۲۵۰ مسجد، ۳۰۰ کاروان سرا و ۵۵۰ هزار نفر جمعیت دارد. در تبریز عمارات و قصر‌های عالی ندیدیم، لکن بهترین و باشکوه‌ترین بازار‌های آسیا را در این شهر یافتیم. دکان‌ها و حجره‌ها از هم مجزا بوده و در کوچه‌های دالان مانند دراز و پهن و سرپوشیده واقع شده‌اند که مجموعه آن‌ها بازار را تشکیل می‌دهند و فوق‌العاده زیبا، خوش‌منظر و تماشایی است. این بازار قلب شهر را تشکیل می‌دهد، منازل و خانه‌ها در خارج از بازار ساخته شده‌اند.

انبوه جمعیت و اجناس بازرگانی که در بازار انباشته شده‌اند بسیار جالب و دیدنی بوده، به طور حیرت‌آوری ابهت و جلال بازار را نمودار می‌سازند.» ابن بطوطه جهانگرد بزرگ مراکشی که چندین بار به ایران سفر کرده است، در سال ۷۳۱ هجری قمری به بازار تبریز رفته و درباره بازار طلا و جواهر که آن روز‌ها «قیصریه» نام داشت می‌نویسد: «وقتی به بازار جواهریان رفتم بس‌که از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. غلامان با جامه‌های فاخر، دستمال‌های ابریشمین به کمر بسته پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می‌دادند. زنان در خرید جواهر از یکدیگر سبقت می‌جستند.» بازار طلا و جواهرات بازار تبریز اکنون به نام بازار امیر شناخته می‌شود.

دیدنی‌ترین بخش‌های بازار تبریز

معماری هر نقطه از بازار تبریز دیدنی است. برودت هوا و میزان بارندگی در تبریز باعث شده معماران، راسته بازار‌های تبریز را سرپوشیده بسازند. به همین دلیل سعی کرده‌اند سقف بازار را در تیمچه وراسته‌ها هنرمندانه‌تر بسازند. در این بخش به معرفی چند قسمت دیدنی این بازار خواهیم پرداخت تا اگر گذرتان به آن جا افتاد بدانید دیدن کدام بخش‌ها را اصلا و ابدا نباید از دست داد.

زورخانه گرشاسب یل گشتم نبود، نگردید نیست! زورخانه گرشاسب یل یکی از قدیمی‌ترین زورخانه‌های شهر و متفاوت‌ترین بنا‌ها در دل بازار تبریز است. کشتی‌گیران و پهلوانان زیادی در گود این زورخانه رخصت گرفته و کار خود را شروع کرده‌اند. سرنوشت این زورخانه بعد از مرمت تغییر کرد و حال به یک رستوران سنتی تبدیل شده است.

بازار شیشه‌گرخانه همان‌طور که از اسم بازار شیشه‌گرخانه پیداست، در گذشته بیشتر حجره‌های این بازار به شیشه‌گری اختصاص داشته، اما امروزه عطاری‌ها و ادویه‌فروشی‌ها این بازار را قبضه کرده‌اند. پیشتر دو سرای «حاج رسول» و «میرزا علی‌النقی» جزو این بازار بود که شهرداری تبریز با تخریب این دو سرا، بازار و پارک شمس‌تبریزی را در این مکان‌ها راه‌اندازی کرد.

باشماقچی بازار (بازار کفاشان) | بازار کفاشان یکی از مهم‌ترین مکان‌های تولید و عرضه کفش در تبریز است. سرا و تیمچه‌های متعددی مانند تیمچه «امید»، «حاج ابوالقاسم» و سرای «امید» که در بازار وجود دارند محل دوخت‌و‌دوز و فروش انواع کفش هستند. تبریزی‌ها کفش معروفی به نام «یمنی» دارند و بازار «یمنی‌دوزها» هم محل دوخت و تولید این کفش بوده است.

بازار دباغ خانه کیست که چرم تبریز را نشناسد؟ بازار دباغ خانه یکی از شناسه‌های تبریز و بازارش است که در آن به دباغی پوست و تولید چرم می‌پرداختند، اما امروزه نقش کم رنگی در این بازار دارد. سرنوشتی که بعضی از راسته‌ها در بازار به آن دچار شدند.

تیمچه مظفریه قدمت تیمچه «مظفریه» که به نوعی شناسنامه بازار تبریز است به دوره ولیعهدی مظفرالدین شاه قاجار و ۹۶ سال قبل برمی‌گردد. قصه نام‌گذاری این تیمچه به زمان بازدید مظفرالدین‌شاه از این تیمچه مربوط می‌شود. در دوره قاجار رسم براین بود که اگر بنای تازه ساخته‌شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می‌گرفت، سازنده باید آن را به او پیشکش می‌کرد. نقل است روزی مظفرالدین‌شاه به این تیمچه می‌رود و از نام آن می‌پرسد. حاج شیخ محمد جعفر قزوینی با هوشمندی نام «مظفریه» را انتخاب می‌کند و امتیازات ویژه‌ای را برای این تیمچه به دست می‌آورد.

گنبد تیمچه مظفریه، یکی از بزرگ‌ترین گنبد‌های بازار تبریز است. این تیمچه را «حاج شیخ محمدجعفر امینی قزوینی» برپا کرده است. هر طبقه از این تیمچه دو‌طبقه‌ای ۲۶ حجره دارد و در هر کدام از این حجره‌ها فرش و قالی دست باف ایرانی حرف اول و آخر را می‌زند.

حمام خان یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های بازار تبریز، حمام خان است. این حمام باغی دیدنی در محوطه بیرونی خود دارد و داخل آن با طاق‌های آجری و ستون‌های سنگی تزیین شده است. قدمت این حمام به دوره قاجار برمی‌گردد.

منبع: خراسان