کولر‌های اجدادی: بادگیرها، ساز‌و‌کاری برای ایجاد سرمای زمستان در گرمای تابستان

به گزارش مجله خبری نگار، تابستان که از راه می‌رسد حرف پدر‌ها بیشتر برو دارد و اعضای خانواده با پدر‌ها مهربان‌تر می‌شوند، چون آن‌ها در این فصل علاوه بر کنترل تلویزیون، مدیریت کولر را هم برعهده دارند! البته این یک شوخی قدیمی است که با آمدن تابستان دوباره پدر‌ها را سر زبان‌ها می‌اندازد و چند سده و هزاره قبل زیاد به کار نمی‌آمد، چون در آن دوره، وقتی از آسمان آتش می‌بارید، بادگیر‌ها حکم کولر خانه را داشتند و خاموش و روشن کردن آن به اندازه کولر‌های امروزی راحت نبود. در پرونده امروز درباره ساز‌و‌کار بادگیر‌ها و آن‌چه حول محور این کولر‌های خنک و هم‌سو با محیط‌زیست است، خواهیم گفت.

بادگیر چطور کار می‌کند؟

برج‌هایی که برای تهویه و خنک‌سازی روی بام خانه‌ها ساخته می‌شد؛ این ساده‌ترین تعریف از بادگیر است که خوشبختانه هنوز می‌توان تعداد زیادی از آن‌ها را در شهر‌های یزد، کرمان و هرمزگان دید. بادگیر‌ها کولر‌های کهن ایرانی هستند که بر اساس اقلیم هر منطقه طراحی و هم‌سو با معیار‌های محیط‌زیستی هر اقلیم و برحسب سرعت و جهت باد مطلوب ساخته می‌شدند. معماران برای ساخت بادگیر‌های چهارگوش به پشت‌بام می‌رفتند و از جایی مشرف به اتاق حوضخانه که برای بادگیر ساخته شده بود با خشت و آجر، دیواره‌های بادگیر را بالا می‌بردند تا به ارتفاع معینی برسد. تیغه و جدار زدن در این دیواره‌ها مرحله بعدی ساخت بادگیر است.

حوضخانه‌ها یک حوض کوچک داشتند، بادگیر‌ها هم دقیقا در بالای این حوض روی پشت‌بام ساخته می‌شدند تا جریان هوا را به سمت آب حوض هدایت کنند و اهالی خانه را با وزش باد خنک کنند و از گرمای تابستان نجات دهند. این بزرگ‌ترین غنیمت به‌خصوص برای کویرنشین‌ها در خرماپزان سال بود.

بادگیر‌ها چه شکلی هستند؟

بادگیر‌ها در ایران به شکل‌های متنوعی طراحی شده‌اند. بعضی از آن‌ها در دنیا لنگه ندارند و حتی درخصوص بعضی بادگیرها، کشور‌هایی در همسایگی ایران از روی آن کپی برداشته‌اند. به طور معمول بادگیر‌ها در ایران به شکل چهارگوش و چندضلعی‌های منتظم ساخته می‌شد. البته مثلث در این طراحی‌ها جایی ندارد. دلیل تنوع شکل بادگیرها، تفاوت اقلیم و میزان وزش باد در هر شهر است. مثلا در شهر یزد بیشتر بادگیرها، بلند، چهار و هشت طرفه هستند، اما در اردکان و میبد که با یزد فاصله چندانی ندارند، بادگیر‌ها کوتاه و یک طرفه است. در این شهر‌ها باد‌های کویری با گرد‌وغبار و توفان شن از سمت کویر همراه بوده است و به همین دلیل بادگیر‌ها را پشت به توفان و در جهت باد مطلوب می‌ساختند.

به طور کلی بادگیر‌های ایرانی به دسته اردکانی، کرمانی و یزدی تقسیم می‌شود. بادگیر‌های اردکانی ساده‌تر و اقتصادی‌تر بودند و به همین دلیل می‌شد برای هر اتاق یکی از آن‌ها ساخت. بادگیر‌های کرمانی از بادگیر‌های اردکانی هم ساده‌تر بودند و بیشتر برای آب‌انبار‌ها از آن‌ها استفاده می‌شد. بادگیر‌های یزدی هم نسبت به این دو نوع، معماری پیچیده‌تر، طراحی بیشتر و ارتفاع بلندتری داشتند و معمولا از چهارطرف به بالا ساخته می‌شدند، اما چرا به یزد شهر بادگیر‌ها می‌گویند؟ چون یزد بیشترین تعداد بادگیر‌های ایران را دارد به طوری که در گذشته بر بالای بیشتر خانه‌ها، بادگیری وجود داشته است.

بادگیر‌های کهن و چشم‌نواز یزدی

بادگیر‌های زیادی در ایران وجود دارد که با توجه به طراحی و جزئیات ساخت‌شان می‌توان آن‌ها را در دسته خاص‌ترین و زیباترین بادگیر‌های ایران جای داد. بادگیر‌ها در ایران در شهر‌های یزد، میبد، طبس، کرمان، کاشان، اصفهان، بندرلنگه، قشم، قم و حتی جنوب تهران پراکنده هستند. بخشی از این بادگیر‌ها هنوز استوار هستند و بعضی دیگر مثل بادگیر‌های لافت در هرمزگان بر اثر زلزله یا گذر زمان و نبود رسیدگی از بین رفته‌اند. در ادامه با چند بادگیر خوش‌نقشه و متفاوت در یزد آشنا می‌شوید.

بلندترین بادگیر خشتی

باغ دولت‌آباد یکی از باغ‌های ایرانی ثبت شده میراث جهانی در یونسکو است. بادگیر این باغ ۳۳.۸ متر ارتفاع دارد و بلندترین بادگیر خشتی شناخته‌شده در جهان است. این باغ در اواخر دوره افشاریه ساخته شده و در شگفت‌انگیز بودن آن همین بس که محمدتقی خان بافقی والی یزد برای ساخت آن ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر احداث کرد و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند.

تنها بادگیر گرد جهان

در بافت قدیم یزد تا چشم کار می‌کند بادگیر روی پشت‌بام‌ها ساخته شده است. پس طبیعی است که معماران در دوره رونق بادگیر‌ها به فکر ساخت بادگیر‌های متفاوت باشند. یکی از بادگیر‌های تاریخی و ارزشمند یزد در شهرستان بهاباد قرار دارد. بادگیر‌ها در این بنا به شگل گرد ساخته شده‌اند و کارشناسان بر این باورند که معمار این بنا قصد هنجارشکنی در معماری آن دوره را داشته است. بادگیر‌های مختلفی با اشکال متنوع در سرتاسر شهر یزد و ایران وجود داشته، اما این بادگیر در شهر بهاباد تنها بادگیر گرد در جهان است.

تنها آب‌انبار شش بادگیر یزد

این آب‌انبار متعلق به دوره قاجاریه بوده و در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است و تنها آب‌انبار شش بادگیر یزد به حساب می‌آید که شهرت خود را مدیون بادگیر‌های رفیع، زیبا و هشت‌وجهی و نیز گنبد عظیم تخم‌مرغی خود است.

امارات به دنبال ثبت جهانی بادگیرهاست

یادداشت یک عضو هیئت‌علمی دانشکده معماری دانشگاه یزد که از قصه بادگیر‌ها می‌گوید

دکتر لیلا موسوی نسل خامنه | استادیار دانشکده معماری دانشگاه یزد

مطالعات زیادی درباره تاریخ بادگیر‌ها صورت گرفته، ولی هنوز آن‌قدر مدون نیست که بتوان با مراجعه به آن زمان ساخت دقیق بادگیر‌ها را مشخص کرد. پژوهشکده بین‌المللی بادگیر دانشگاه یزد، طی چند پروژه روی مستندسازی و تهیه شناسنامه برای بادگیر‌های یزد، کار می‌کند. یک سری تاریخ‌شناس خارجی هم روی بادگیر‌های یزد مطالعه کرده و نشانه‌هایی از جای بادگیر در ساختمان‌های تاریخی و قدیمی یافتند که بر اساس آن حدس زدند بادگیر باید به آن دوره مربوط باشد.

بادگیرها، اول فقط برای آب انبار‌ها بودند

رد بادگیر به شکل‌های مختلف در کشور‌های خاورمیانه دیده می‌شود و حتی در ایران هم در شهر‌های مختلف تیپولوژی مختلفی دارد. به همین دلیل دقیقا نمی‌شود گفت ساخت بادگیر در ایران از کجا شروع شده، ولی یزد، شهری ا‌ست که اکثریت روی آن اتفاق‌نظر دارند. کاربری بادگیر در ابتدا ساده و متفاوت از بادگیر‌های کنونی بود و از آن بیشتر در آب‌انبار‌ها استفاده می‌شد. در بازه زمانی خاصی، بادگیر‌ها تغییر شکل دادند و سبک‌و‌سیاق خاصی پیدا کردند. کم‌کم وقتی در دوره‌ای شهر رونق اقتصادی بیشتری پیدا کرد، بادگیر‌ها به خانه‌ها راه پیدا کردند. متمولان و مالکان خانه‌های خاص برای این که از عوام فاصله بگیرند بادگیر‌های خاص‌تر و بلندتری ساختند و تزیینات و تیپ‌های خاصی که از دور هم قابل شناسایی باشد به آن اضافه کردند تا مونومان شهری (المان) پیدا کند. مثلا بلندترین بادگیر ایران که در باغ دولت‌آباد یزد است به این علت ساخته شده که این محل، ییلاق والی یزد بوده است.

برای خانه‌هایی که تابستان‌نشین و زمستان‌نشین داشتند

جالب این که بادگیر فقط مربوط به خانه‌های حیاط مرکزی‌دار است یعنی خانه‌هایی که بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین دارند و تقسیم‌بندی آن‌ها با حرکات خورشید هماهنگ است. خانواده‌ها در تابستان در بخشی که بادگیر در آن طراحی شده بود، می‌ماندند و دریچه‌ها در طول شبانه‌روز باز بود تا خانه را خنک کند و در زمستان به بخش دیگر خانه کوچ می‌کردند که رو به آفتاب است.

خانه بادگیرها، ایران است، نه امارات

قصه بادگیر‌ها و گفتن از آن‌ها بسیار مفصل است و صرف این که بادگیر‌ها در شهر‌های مختلف ایران بوده‌اند، کفایت نمی‌کند. همان‌طور که امارات تلاش زیادی برای ثبت بادگیر‌ها در یونسکو دارد، باید در کشورمان مطالعات تخصصی اعمال شود و عملیات مستندسازی زودتر به سرانجام برسد. ما باید بتوانیم روی بادگیر‌ها مطالعات تاریخی و تخصصی کنیم تا بشود ثابت کرد خانه بادگیرها، ایران است و هسته اولیه ساخت بادگیر از این جا شروع شده است.

منبع: خراسان