جنگل‌های هیرکانی، جاذبه طبیعی بی نظیر ایران

جنگل‌های هیرکانی، میراثی ماندگار از عصر یخبندان

عمر جنگل‌های هیرکانی به ۴۰ میلیون سال قبل می‌رسد

مجله خبری-سبک زندگی نگار: جنگل‌های هیرکانی، واژه‌ای است که در زبان عامیانه توسط مردم شمال کشور استفاده می‌شود. جنگل‌های هیرکانی شامل جنگل‌های انبوه و متراکم شمال ایران است که در جنوب دریای خزر واقع شده و وسعت آن‌ها از کشور آذربایجان تا بخش‌هایی از شمال شرق ایران امتداد دارد.

قدمت این جنگل‌ها به سال‌های بسیار دور بر می‌گردد و حتی برخی بر این باورند که این جنگل‌ها در زمان دایناسور‌ها یعنی دوره سوم زمین شناسی وجود داشته اند.

از آنجایی که این جنگل‌ها از مناطق مهم زیست کره در ایران و آذربایجان به شمار می‌رود، توسط یونسکو در فهرست میراث طبیعی ثبت شده است.

این جنگل‌ها از دیر باز تاکنون زیست گاه انواع گونه‌های گیاهی و جانوری بوده است که امروزه برخی از آن‌ها منقرض شده اند.

عمده‌ترین قسمت این جنگل‌ها در کشور ایران قرار دارد. اما به دلیل قرار گرفتن بخشی از این جنگل‌ها در کشور آذربایجان، امکان بهره برداری از منابع آن در اختیار هر دو کشور قرار گرفته شده است.

اگر چه این جنگل‌ها در این دو کشور قرار گرفته است، اما میراث و ثروتی برای تمام جهان محسوب می‌شود و حفاظت و نگهداری از آن‌ها مسئولیت بزرگی است که باید این دو کشور آن را در نظر بگیرند.

در ادامه این مقاله به معرفی بیشتر این جنگل‌ها و انواع پوشش‌های گیاهی و جانوری آن‌ها می‌پردازیم.

جنگل‌های هیرکانی کجا واقع شده اند؟

جنگل‌های هیرکانی بخش وسیعی از نوار جنوبی دریای خزر را پوشش می‌دهد و در ۶ استان شمالی کشور پراکنده شده است. بخشی از این جنگل‌ها در جمهوری آذربایجان قرار دارد و از گیلداغ آذربایجان تا خراسان شمالی امتداد دارد.

مساحت جنگل‌های هیرکانی به ۲ میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار می‌رسد. از این میزان، حدود ۲ میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار آن در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.

تا کنون در حدود ۵۰ درصد این جنگل‌ها از بین رفته است و امروزه از بخش محدودی که به جا مانده به عنوان منطقه حفاظت شده نگهداری می‌شود.

عمر این جنگل‌ها به حدود ۴۰ میلیون سال قبل می‌رسد و این جنگل شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.

بزرگترین قسمت این جنگل‌ها در استان مازندران قرار دارد که ۵۳ درصد مساحت آن را شامل می‌شود و بالغ بر یک میلیون هکتار می‌باشد. استان گیلان از این سهم دارای ۲۶ درصد و استان گلستان ۲۱ درصد کل وسعت جنگل‌های هیرکانی می‌باشد. بخش محدودی از این جنگل‌ها نیز واقع در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی است.

پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی

در جنگل‌های هیرکانی ۸۰ نوع درخت و ۵۰ نوع درختچه وجود دارد

جنگل‌های هیرکانی از میلیون‌ها سال پیش محل زیست انواع گونه‌های گیاهی بوده است. وجود تنوع گیاهی در این جنگل نشان دهنده ویژگی خاص آب و هوایی و اقلیمی این جنگل‌ها می‌باشد.

آب و هوای خاص شمال کشور و حاشیه دریای خزر، موقعیت مناسبی را برای رشد گونه‌های متنوع گیاهی در این جنگل‌ها فراهم می‌کند.

در این جنگل‌ها بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ نوع درختچه که بسیاری از آن‌ها بومی بوده و در سایر نقاط جهان یافت نمی‌شود، وجود دارد. بسیاری از این گونه‌های گیاهی اگر در سایر نقاط دنیا برویند، منقرض می‌شوند.

درختانی که در این جنگل‌ها می‌رویند شامل انواع درختان پهن برگ و سوزنی برگ می‌باشد. درختان بسیاری در این جنگل‌ها همیشه سبز هستند و یا دوران خزان کوتاهی دارند.

تنوع گیاهی در این جنگل‌ها تا میزان زیادی بستگی به ارتفاع مناطق مختلف دارد. نوع درختان و گیاهانی که در مناطق کم ارتفاع می‌رویند نسبت به گیاهانی که در مناطق مرتفع رشد می‌کنند متفاوت است.

گیاهانی که در نزدیکی دریای خزر هستند به علت میزان بالای رطوبت و هوای معتدل، سالیان بیشتری نسبت به گیاهان دیگر باقی مانده اند.

آب و هوا و اقلیم این جنگل‌ها را می‌توان به سه دسته آب و هوای خشک و تابستانی، مرطوب و پاییزی و معتدل زمستانی تقسیم کرد.

انواع درختان در جنگل هیرکان

مهم‌ترین درختان این جنگل‌ها شامل راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلکی، خرمندی، انجیر و انواع شمشاد‌ها می‌باشند.

درختانی که در مناطق مرتفع این جنگل‌ها می‌رویند شامل درختان لور، سرو سابینا، کامونیس و اوری می‌باشند.

در ارتفاعات پایین‌تر شاهد رویش درختانی مانند ممرزستان و راش هستیم.

وجود درختان راش در مناطق مختلف این جنگل ها، نشان دهنده ویژگی خاص و منحصر به فرد این جنگل‌ها است. زیرا درختان راش برای رشد نیاز به موقعیت جغرافیایی خاصی دارند.

درختانی که در دامنه‌های میانی و کم ارتفاع رشد می‌کنند شامل درختان انجیلی و بلوط ممرزستان نیز می‌باشند.

در مناطق پست جلگه‌ای درختانی مانند انواع درختان انجیلی، توسکا، بلوط و درختچه‌های کوتاه شمشاد نیز رشد می‌کنند.

انواع درختچه‌ها در جنگل هیرکان

در این جنگل‌ها انواع درختچه‌ها و بوته‌ها مانند زغال اخته، آلوچه وحشی، انار، سیب وحشی، خاس، ازگیل، زالزالک و انواع تمشک رشد می‌کنند.

گونه‌های گیاهی کم یاب در جنگل هیرکان

برخی از نمونه‌های درختچه‌ها و گیاهان موجود در این جنگل‌ها برای زیست شناسان به عنوان گونه‌های بی نظیر و کمیاب در جهان شناخته می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان درختان سرخدار، زربین و سرونوش را نام برد.

حیات وحش جنگل‌های هیرکانی

پرندگان و پستانداران و خزندگان گوناگونی در جنگل‌های هیرکانی زندگی می‌کنند

در این جنگل‌ها گونه‌های مختلف جانوری شامل پرندگان و پستانداران از دیرباز تا کنون زندگی می‌کرده اند که امروزه برخی از آن‌ها منقرض شده اند.

تعداد گونه‌های پرندگان در این جنگل‌ها حدود ۳۰۰ هزار گونه و تعداد گونه‌های پستانداران حدود ۱۰۰ هزار گونه بوده است. اما امروزه بخش زیادی از آن‌ها از بین رفته اند.

علاوه بر پرندگان و پستانداران، انواع خزندگان نیز در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند.

در جنگل‌های هیرکانی همچنین شاهد گونه‌های جالب توجه ۷۰ نوع ماهی می‌باشیم که در آب‌های اطراف جنگل‌های ارسباران وجود دارند.

انواع پرندگان جنگل‌های هیرکانی

مهم‌ترین گونه‌های پرندگان در حال انقراض جنگل‌های هیرکانی، قرقاول خزری است

انواع مختلف پرندگانی که در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند شامل عقاب، جغد، اردک خاکستری، شاهین، کبک، بلدرچین، کرکس، قرقی، دارکوب، قرقاول، سار و اردک نوک پهن می‌باشد.

از مهم‌ترین گونه‌های پرندگان در حال انقراض این جنگل‌ها قرقاول خزری می‌باشد.

انواع پستانداران جنگل‌های هیرکانی

از معروف‌ترین گونه‌های پستانداران این جنگل‌ها می‌توان به خرس قهوه ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی و گربه وحشی اشاره کرد.

از جمله پستاندارانی که در گذشته در این جنگل‌ها زندگی می‌کردند و امروزه بسیاری از آنان از بین رفته اند می‌توان مرال، بز، شوکا و کل را نام برد. امروزه برخی از این جانوران تنها در اطراف آمل و پارک ملی گلستان قابل مشاهده هستند.

از جمله کم یاب‌ترین گونه‌های پستانداران در این جنگل‌ها روباه دم سیاه و اسبچه خزری است. اسبچه خزری در جنگل‌های اطراف آمل زندگی می‌کند و این حیوان برای اولین بار در جنگل‌های هیرکانی کشف شده است.

معروف‌ترین جنگل‌های هیرکانی

جنگل ابر یکی از معروف‌ترین و در عین حال زیبا‌ترین جنگل‌های هیرکانی است

جنگل‌های هیرکانی از چند جنگل مهم تشکیل شده است که هر کدام دارای ویژگی‌ها و جلوه زیبایی شناسی خاصی است. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان جنگل الیسمتان، جنگل ابر شاهرود، جنگل بولاساری، جنگل واز، جنگل کجور نوشهر، جنگل لیسار، جنگل چهار باغ چالوس و جنگل خشکه داران تنکابن را نام برد.

یکی از بی نظیر‌ترین و جذاب‌ترین مناظر کشور مربوط به مناظر جنگل ابر می‌باشد. این جنگل به دلیل قرار گرفتن در مکانی خاص و به علت اختلاف فشار هوا دارای منظره پوشیده از مه می‌باشد. ابر‌ها بر فراز این جنگل در حال گردش هستند و جلوه بسیار رویایی را پدید می‌آورند.

عوامل نابودی جنگل‌های هیرکانی

استفاده‌ی بی رویه از چوب و کاغذ از عوامل مهم نابودی جنگل‌های هیرکانی است

ایران از نظر وسعت جنگل‌ها چندان غنی نیست به طوری که جنگل‌های هیرکانی تنها یک درصد وسعت کل کشور را تشکیل می‌دهد و از این یک درصد تنها ۱۰ درصد آن حفاظت شده است. اما با این حال همیشه شاهد نابودی و کاهش بخشی از این جنگل‌ها هستیم.

از مهم‌ترین عوامل نابودی این جنگل‌ها استفاده بی رویه از صنایع چوب و کاغذ و همچنین نابودی به علت تغییر کاربری می‌باشد.

از دیگر علت‌های این نابودی، پروژه‌های عمرانی سد سازی است که بدون انجام تحقیقات کافی است که برای نمونه می‌توان سد گلورد استان مازندران را مثال زد. برای ساخت این سد بیش از ۳۰ هزار درخت قطع شد.

از عوامل دیگری که در نابودی این جنگل‌ها نقش مهمی دارد چرای بی رویه دام‌ها می‌باشد. همچنین در گذشته‌ها برای تولید ذغال چوب چند میلیون متر مربع از این جنگل‌ها نابود شد.