سفر به ۱۰ هزار سال قبل/نگاهی به بزرگ‌ترین نگارخانه سنگی کشور

به گزارش مجله خبری نگار، دره نگاران واقع در شهرستان سراوان، مجموعه‌ای بی‌نظیر از نقش و نگار‌هایی است که بر سینه سنگ‌ها و صخره‌ها کنده شده و توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. این دره با بیش از هزاران نقش، شامل نگاره‌های تک و تابلویی، به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه سنگ نگاره در ایران با قدمتی ۱۰ هزار ساله شناخته می‌شود. اهالی روستای ناهوک به این نقوش با نام «سنگ پیر گوران» اشاره می‌کنند و معتقدند موضوعات انتخابی نگارگران عصر شکار عموماً شامل حیواناتی مانند گاو وحشی، شتر دوکوهانه و بز کوهی بوده که به اشکال مختلف در صحنه‌های گوناگون به چشم می‌خورند. همچنین نقش‌های شکارچیان و تصاویری از ماه و خورشید نیز از دیگر موضوعات این آثار به شمار می‌آیند.

کارشناسان بر این باورند که سنگ نگاره‌ها اهمیت ویژه‌ای در مطالعات جوامع انسانی عصر پیش از تاریخ دارند. انسان‌ها در آن دوران به منظور انتقال پیام‌ها و مفاهیم ذهنی خود، نقوش و علائمی را بر روی سطوح مختلف ترسیم می‌کردند. این سنگ نگاره‌ها به نوعی نمایانگر هنر دست انسان‌های آن زمان هستند که با خلاقیت و زیبایی، اتفاقات زندگی را به صورت نقوش برجسته و نقش کنده به تصویر کشیده‌اند. نقوش موجود در دره نگاران به طور عمده توسط مردان شکارچی و گله‌دار ترسیم شده و عمدتاً نمادین هستند. با بررسی شیوه اجرای نقش و مضمون‌های تصویر شده می‌توان به قدمت و تاریخ کهن آنها پی برد. نقوش انسانی و نیز تصاویری از حیواناتی، چون اسب، الاغ وحشی، مار، گاو، سگ و روباه در این مکان یافت می‌شوند.

در بخش‌های مختلف بلوچستان، می‌توان به آثار فراوانی از نگاره‌ها یا سنگ نگاره‌ها اشاره کرد که به مرور زمان بر روی سینه سنگ‌ها ایجاد شده‌اند. سنگ نگاره‌های شهرستان سراوان در رشته کوه‌های سیاهان واقع در شمال این شهرستان قرار دارند و شامل تعدادی از این حکاکی‌های صخره‌ای هستند. این رشته کوه، از سمت سرحد بلوچستان و حوالی تفتان شهرستان خاش آغاز شده و به سمت شرق امتداد می‌یابد. در نهایت، این کوه‌ها از مرز شرقی ایران خارج شده و در محلی به نام سبز کوه به کشور پاکستان وارد می‌شوند، که خود به تنهایی بر غنای فرهنگی و تاریخی این منطقه می‌افزاید.

موقعیت دره نگاران

چنانچه قصد بازدید از این اثر هنری باستانی را دارید پس از سفر به استان سیستان و بلوچستان به سمت شهرستان سراوان حرکت کنید این دره در ۷۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در بخش جالق کنار رشته کوه‌های سیاهان در شمال این شهرستان واقع شده است. اگر در پیدا کردن آن به مشکل برخوردید سراغ دشت سردشت ناهوگ را بگیرد، چون این دره دقیقا در مجاورت آن است.

اهمیت تاریخی دره نگاران

حکاکی‌ها و سنگ نگاره‌های موجود در این دره منبع با ارزشی برای تاریخ نگاران و باستان شناسان، محققین و پژوهشگران است تا با بررسی و رزمگشایی این نقوش به اطلاعات بسیاری در خصوص وضعیت شکار، زندگی روزمره، مراسم مذهبی و نماد‌های فرهنگی آن دوران بدست آورند. این سنگ نگاره‌ها که در ادوار مختلف به مرور ایجاد شده از دوران ما قبل تاریخ یعنی حدود ۱۰ هزارسال پیش آغاز شده و تا کنون ادامه دارد. قدمت سنگ‌نگاره‌ها به سه دوره قدیم، میانه و جدید تقسیم می‌شود. دوره قدیم به حدود هزاره‌های چهارم تا هشتم برمی‌گردد.

بر اساس مطالعات باستان‌شناسی در دره نگاران به‌ویژه در دهه‌های اخیر، اطلاعات زیادی درباره تاریخ فرهنگی و هنری این منطقه به‌دست آورده آمده که موجب شده اطلاعات فراوانی در خصوص چگونگی زندگی و باور‌های مردم باستانی این منطقه بدست آید.

نقوش و سنگ‌نگاره‌های دره نگاران

سنگ نگاره‌های دره نگاران دارای ویژگی‌های خاصی است که موجب برتری آن نسبت به سایر نقوش و حکاکی‌های باقی مانده شده است. یکی از مهمترین ویژگی‌های این نقوش تنوع و گستردگی آن در فضای موجود است که نه فقط در یک دوره بلکه در ادوار مختلف ایجاد شده است. مطالعه این نقوش تنوع فرهنگی و هنری را در ادوار مختلف نشان میدهد.

علاوه بر تنوع تکنیک کنده کاری که به وسیله ابزار‌ها و روش‌های خاصی این نقوش ایجاد شده، نشان دهنده مهارت‌های بالای هنری در آن دوره‌های باستانی است.

محتوای نقوش دره نگاران اغلب تصاویر حیوانات وحشی، صحنه‌های شکار، اشکال هندسی و تصاویری از مراسم مذهبی و آیینی است که به‌عنوان سند‌هایی از زندگی روزمره و باور‌های فرهنگی مردم باستانی منطقه عمل می‌کند.

تأثیرات دره نگاران بر منطقه سیستان

این اثر تاریخی و ملی که در سال ۸۲ ثبت ملی شده است، با توجه به اینکه یکی از جاذبه‌های گردشگری و باستانشناسی است، هر ساله پژوهشگران، باستان شناسان، توریست‌ها و علاقه‌مندان بسیاری را روانه این منطقه می‌کند. بازدید از این مکان موجب پیشرفت و توسعه این منطقه شده است. در کنار این پیشرفت، با توجه به اینکه این آثار می‌تواند دستخوش آسیب‌های محیطی و انسانی شود، نیاز به توجه، حفاظت و مرمت مداوم دارد که خوشبختانه پس از ثبت این اثر توجه ویژه‌ای به منطقه شده است. آگاهی و آموزش اهالی، بازدید کنندگان و اعمال قوانین حفاظتی نیز درحفظ این اثار بسیار موثر هستند.

چالش‌ها و مشکلات

دره نگاران، با زیبایی‌های منحصر‌به‌فرد و اهمیت تاریخی و فرهنگی بی‌نظیر خود، همچنان در معرض چالش‌ها و مشکلاتی قرار دارد که حفاظت و نگهداری از آن را نیازمند برنامه‌ریزی و تلاش مستمر می‌سازد. یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها، آسیب‌های محیطی است؛ تغییرات اقلیمی، افزایش فرسایش طبیعی و عوامل جوی نظیر باد و باران، می‌توانند به مرور زمان نقش و نگاره‌های سنگی را تخریب کرده و از بین ببرند. این آسیب‌ها باعث می‌شوند که جزئیات و ارزش آثاری که هزاران سال قدمت دارند، کم‌کم از بین برود و میراث فرهنگی منطقه به مخاطره بیفتد. بنابراین، نیاز به مدیریت صحیح، انجام تحقیقات و اجرای برنامه‌های حفاظتی مؤثر، از جمله نصب پوشش‌های محافظتی و اجرای پروژه‌های مرمتی، در کاهش این آسیب‌ها حیاتی است.

یکی دیگر از چالش‌ها، فعالیت‌های انسانی و سوء استفاده‌هایی است که ممکن است به تخریب میراث فرهنگی دره نگاران منجر شوند. گردشگری غیرمجاز، حفاری‌های غیرقانونی و تخریب‌های عمدی، که غالباً بدون نظارت انجام می‌شود، می‌تواند آثار باستانی را به شدت آسیب‌پذیر کند. بی‌توجهی و کمبود آگاهی در بین بازدیدکنندگان و محلی‌ها، گسترش رفتار‌های تخریبی و عدم رعایت قوانین حفاظتی، از جمله عواملی هستند که نیاز به آموزش و اطلاع‌رسانی مستمر دارند. پیشنهاد می‌شود برنامه‌های فرهنگی و آموزشی برگزار شده و نظارت‌های قوی‌تری برای حفاظت این آثار صورت گیرد تا از تخلف‌ها و آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.

با وجود این چالش‌ها، دره نگاران همچنان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین نگارخانه‌های سنگی در ایران و مهم‌ترین جاذبه باستانی استان سیستان و بلوچستان، اهمیت حیاتی در شناخت تاریخ و هنر منطقه دارد. این مکان با مجموعه‌ای بی‌نظیر از نقش‌ها و سنگ‌نگاره‌های متنوع، نه تنها منبعی ارزشمند برای محققان و تاریخ‌پژوهان است، بلکه نقش مهمی در توسعه گردشگری فرهنگی و ارتقاء هویت منطقه ایفا می‌کند. حفظ این میراث گران‌بها نیازمند توجه جدی، تخصیص منابع و همکاری‌های بین‌المللی است تا بتوان آینده‌ای درخشان و پر فرهنگی برای دره نگاران رقم زد و آن را به نسل‌های آینده سپرد.