بازی ماد‌ها با کاوشگران در ازبکی

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-زهرا کشوری: به نظر می‌رسد از حدود ۴۰-۳۰ سال پیش مشخص شد که یکی از ایستگاه‌های شاهراه خراسان بزرگ در دوره ماد، چند منزل قبل از ری همین‌جایی باشد که ایستاده‌ایم؛ ازبکی. اینجاست که ازبکی با ۷ هزار و ۵۰۰ سال تاریخ قطعی اهمیتی صدچندان پیدا می‌کند. به اعتقاد این باستان‌شناس، ازبکی می‌تواند کمک بسیار زیادی به فهم تاریخ معماری و شهرسازی ایران کند. می‌تواند به پرسش‌های اساسی درباره چگونگی شکل‌گیری دوره هخامنشی پاسخ بدهد

هنوز هم صدای کلنگ «مجید یوسف‌زاده» باستان‌شناس شهیر ایرانی ساکن فرانسه در تپه ازبکی به گوش می‌آید. همین صدا هم ۲۰ سال بعد تیم کاوش را به سرپرستی «مهرداد ملک زاده» به نظرآباد البرز کشاند تا به دنبال یافتن ردپایی از «مادها» و «عصر آهن»، «دوشان تپه» یکی از تپه‌های اقماری ازبکی را بکاود. کلنگ مجیدزاده در ازبکی به دوره نوسنگی، دوره مس سنگی، دوره مفرغ، سه دوره عصرآهن و اسلامی میانی رسید.

کشف یک لایه تاریخی جدید

تیم باستان‌شناسی به سرپرستی ملک‌زاده، ۶۰ روز ذره ذره لایه‌های خاک دوشان تپه را کنار زده و در ۶ متری به خاک بکر رسیده‌اند. آنطور که ملک‌زاده در یک ظهر پاییزی در آبان ماه به خبرنگاران میراث فرهنگی می‌گوید، باستان‌شناسان احتمالاً یک دوره تاریخی را به توالی تاریخی کشف شده توسط مجیدزاده در ازبکی اضافه کرده‌اند. البته این احتمال را تنها آزمایش‌های کربن (زغال) ۱۴ می‌تواند به «تاریخ‌گذاری قطعی» برساند.

همین باعث می‌شود تا ملک‌زاده تأکید کند که آنچه به خبرنگاران می‌گوید پنهانی و درگوشی است. جماعت خوبی را برای درگوشی صحبت کردن، انتخاب نکرده است؛ کار آن‌ها پنهان نگاه داشتن خبر نیست. با وجود این، ملک‌زاده آن راز را می‌گوید. معماری‌ای که از زیر کلنگ او و همکارانش از دل دوشان‌تپه بیرون آمده است احتمالاً متعلق به هخامنشی‌هاست؛ یک دوره بعد از مادها. البته هیچ‌کدام از دو باستان‌شناس جوان همراه او نامی از دوره هخامنشی نمی‌آورند. آن‌ها می‌گویند در دوشان‌تپه به دنبال عصر آهن پایانی بوده‌اند و توضیح بیشتر را به ملک‌زاده وامی‌گذارند.

ری، بزرگ‌ترین شهر مادستان

ملک‌زاده داستان را از ماد‌ها شروع می‌کند. به گفته او ماد‌ها در جغرافیای تاریخی خود دو مرکز مهم داشتند؛ هگمتانه در «همدان» و «ری». او برای نشان دادن اهمیت ری در دوره مادها، به متون باقی‌مانده از یونان نقبی می‌زند. ری در متون یونانی به نام «بزرگترین شهر مادستان» آمده است. ملک‌زاده می‌گوید: «در حقیقت هگمتانه تنها پایتخت سیاسی ماد‌ها بود و مرکز فرهنگی آن‌ها شهر ری بوده است.»

او دوره ماد را دوره کمتر شناخته شده در تاریخ ایران باستان می‌داند که مقدمه تاریخی-فرهنگی برآمدن شاهنشاهی جهان یعنی هخامنشیان پارسی را رقم می‌زند. ملک‌زاده و دیگر باستان‌شناسان از ماد‌ها گله‌مندند. مادها، باستان‌شناسان را بار‌ها تا لب چشمه برده و تشنه بازگردانده‌اند. مثلاً «مسعود آذرنوش»، باستان‌شناس فقید در چهار فصل کاوش در هگمتانه هیچ اثر مادی را کشف نکرد. ملک‌زاده از این بازی ماد‌ها به «کاوش در دوره ماد تابع پاره‌ای از مشکلات است» یاد می‌کند. گله‌گذاری را هم از محوطه هگمتانه شروع می‌کند و می‌گوید: «هگمتانه پاسخ‌های کافی را در اختیار باستان‌شناسان نگذاشته است.» او، گودین تپه در کنگاور، نوشیجان در ملایر، باباجان تپه در نورآباد و... را از محوطه‌های استاندارد و معیار دوره ماد می‌داند که طی ۷۰-۶۰ سال کاوش، اطلاعات و تطور فرهنگی را در اختیار پژوهشگران قرار داده‌اند.

باستان‌شناسان همیشه از خود پرسیده‌اند که مواد فرهنگی مناطق شرقی‌تر دوره ماد به مرکزیت ری، چه می‌تواند باشد و چه پازل‌های فرهنگی را می‌تواند پر کند؟ افسوس بزرگ را به گفته ملک‌زاده، تهران بر دل باستان‌شناسان گذاشته است. به گفته او، ری باستان زیر شهر امروزی تهران بلعیده شده است.

قیمت ملک آنقدر بالاست که خوش‌خیال‌ترین باستان‌شناس هم می‌داند که کنگ کاوشش هرگز به آنچه تهران بلعیده، نمی‌رسد. ملک‌زاده می‌گوید: «ما نمی‌توانیم پلاک بزرگی را خریداری و کاوش کنیم، اما به نظر می‌رسد از حدود ۴۰-۳۰ سال پیش مشخص شد که یکی از ایستگاه‌های شاهراه خراسان بزرگ در دوره ماد، چند منزل قبل از ری همین‌جایی باشد که ایستاده‌ایم؛ ازبکی.» اینجاست که ازبکی با ۷ هزار و ۵۰۰ سال تاریخ قطعی اهمیتی صدچندان پیدا می‌کند. به اعتقاد این باستان‌شناس، ازبکی می‌تواند کمک بسیار زیادی به فهم تاریخ معماری و شهرسازی ایران کند. می‌تواند به پرسش‌های اساسی درباره چگونگی شکل‌گیری دوره هخامنشی پاسخ بدهد.

هخامنشی‌ها در ازبکی

آیا کلنگ باستان‌شناسان در دوشان تپه به تاریخ هخامنشی‌ها رسیده است؟ ملک‌زاده به کلنگ‌زنی خود در محوطه‌های متعلق به دوره ماد‌ها مثل نوشیجان در ملایر، زیویه در سقز کردستان، دژ مادی بیستون و... اشاره می‌کند می‌گوید: «به نظرم این معماری متعلق به دوره هخامنشی‌هاست؛ بعد از دوره مادها.»

او شاخصه معماری هخامنشی را خشت‌های مربع ۴۰ در ۴۰ و ۳۵ در ۳۵ اعلام می‌کند و می‌گوید: «ما اینجا خشت‌های مربع ۳۵ در ۴۰ را پیدا کردیم.» ملک‌زاده می‌گوید: «اگر آزمایش‌های رادیوکربن، هخامنشی بودن بنای کشف شده در دوشان تپه را تأیید کند ما به توالی استقراری دکتر یوسف‌زاده یک دوره اضافه کرده‌ایم.»

نیم‌نگاه ازبکی به ثبت جهانی

باستان‌شناسان در کاوش‌های خود به دنبال ثبت جهانی ازبکی‌اند. ملک‌زاده به کاوش‌های ارزشمند مجیدزاده اشاره می‌کند و می‌گوید: «دکتر مجیدزاده با چاپ مقالات و کتاب، کار کلاسیک ارزشمندی انجام داد، اما ۲۰ سال از آن کاوش‌ها گذشته است. دانش در همان ۲۰ سال گذشته باقی نمانده و سختگیری‌های یونسکو هم بیشتر شده است.» او می‌گوید: «باید بتوانیم پرونده‌ای فربه و شایسته تهیه کنیم.» ملک‌زاده وضعیت کاوش‌های دوشان تپه را با کاوش‌های مجیدزاده مقایسه می‌کند و می‌گوید: «آقای مجیدزاده شش فصل کاوش در ازبکی انجام داد. در بعضی از فصل‌ها ۲۵۰ تا ۳۰۰ کارگر داشت، اما ما در این فصل کمتر از ۲۰ کارگر داشتیم که وسط حفاری قهر کردند و رفتند، چون حقوقشان را پرداخت نکردیم.»

ملک‌زاده و تیمش برای هشتمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی باید یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کردند، اما به گفته خودش در پایان فصل کاوش در انتهای آبان، نزدیک به ۲۰ درصد از اعتبار مذکور را دریافت کرده اند و کاوش‌ها را با قرض و وام به سرانجام رساندند. ملک‌زاده ازبکی را نماد فرهنگی استان می‌داند و البته این نقطه امیدواری تیم کاوش است که مسئولان استان البرز را وادارد تا با تأمین مالی راه جهانی شدن ازبکی را کوتاه کنند.