اگر به بنا‌های تاریخی علاقه دارید برج‌های خرقان قزوین را از دست ندهید

به گزارش مجله خبری نگار برج‌های خرقان، دو برج آجری مربوط به دوره سلجوقی هستند که از معروف‌ترین جا‌های دیدنی قزوین محسوب می‌شوند. این دو برج که حدود ۲۹ متر از یکدیگر فاصله دارند، در یک کیلومتری روستای حصار، ولی عصر در شهرستان آوج استان قزوین واقع شده‌اند. برج‌های خرقان در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

برج‌های خرقان کجاست؟

آدرس: استان قزوین، شهرستان آوج، جاده قزوین-همدان، دو کیلومتری روستای حصار، ولی عصر (نمایش روی نقشه)

برج‌های خرقان در یک کیلومتری روستای حصار، ولی عصر، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند. این سازه‌های تاریخی را می‌توانید در ۳۲ کیلومتری جاده قزوین-همدان پیدا کنید.

دسترسی به برج‌های خرقان

به سمت جاده قزوین-همدان بروید و در ۳۳ کیلومتری غرب شهر آبگرم، مسیر روستای حصار، ولی عصر را در پیش بگیرید تا در دشت خرقان این دو برج را ببینید.

معرفی برج‌های خرقان

برج‌های خرقان در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفته‌‏اند و از بسیاری جهات با هم شباهت دارند؛ با این تفاوت که برج شرقی قدیمی‌‏تر از برج غربی بوده و ۲۶ سال زودتر ساخته شده است. این برج‌ها که در کنار قبرستان ۱۰۰۰ ساله روستای حصار، ولی عصر قرار دارند، هنر معماران دوره خود را به نمایش می‌گذارند و از معدود بنا‌های اسلامی هستند که علت ساخت و سازندگان آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. برج‌های خرقان در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تاریخچه برج‌های خرقان

تحقیق درباره برج‌های خرقان برای اولین بار در سال ۱۹۶۴ میلادی صورت گرفت و پس از آن دیوید استروناخ و کایلر یانگ در سال ۱۹۶۶ در مقاله‌ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوره سلجوقی» به معرفی آن پرداختند.

دلیل ساخت این دو برج در این مکان و نام سازنده آن‌ها مشخص نیست؛ اما بر اساس کتیبه‌های موجود، سازنده آن را شخصی به نام زنجانی می‌دانند. این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده است و روسای قبایل در این برج‌ها دفن می‌شدند. در برج‌های خرقان مقبره‏‌هایی با ضریح‌های منبت‌کاری‌‏‌شده وجود دارد که متعلق به اشخاصی با نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تی‏تکین» هستند. تا اوایل دهه ۱۳۴۰ تصور می‌شد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) هستند؛ اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد که دو ترک سلجوقی در این بنا‌ها دفن شده‌اند.

برج‌های خرقان در سال ۱۳۴۷ بر اثر سیلاب آسیب دید که روستاییان محلی آن را به‌شکل ابتدایی مرمت کردند. این سازه‌ها در سال‌های ۱۳۵۳، ۱۳۶۹، ۱۳۷۰ و ۱۳۷۳–۱۳۷۱ مرمت شدند. با این حال، در سال ۱۳۸۱ با وقوع زلزله شدید بوئین زهرا مجددا آسیب زیادی به آن‌ها وارد شد. در سال‌های اخیر نیز به نگهداری و مرمت برج توجه چندانی نشده است.

معماری برج‌های خرقان

برج‌های خرقان را می‌توان با برج شبلی دماوند و آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارا مقایسه کرد و شاید بتوان آجرکاری آن را با الهام از هنر دوره سامانی و آل بویه دانست. در طول قرن‌‏های چهارم و پنجم، بیش‏تر برج‌های شمال ایران با نقشه دایره ساخته می‏‌شدند. انتخاب نقشه هشت‌ضلعی در ساخت برج در قزوین که فاصله زیادی با مناطق شمالی کشور ندارد، مهارت و ذوق سرشار هنرمندان را نشان می‌دهد؛ چراکه امکان ابداع و ارائه تزیینات متنوع و بدیع در برج‌های هشت‌ضلعی بسیار آسان‏‌تر بوده است.

برج شرقی

برج شرقی که قدیمی‌تر از برج غربی است، در سال ۴۶۰ هجری قمری با ارتفاع ۱۲٫۴۵ متر و پلان هشت‌ضلعی ساخته شد. در کنار هر ضلع این برج، نیم ستون‌هایی به چشم می‌خورد که هفت نیم ستون قطری معادل با ۹۵ سانتی‌متر و دو نیم ستون دیگر قطری برابر با ۱۴۰ سانتی‌متر دارند؛ در این دو نیم ستون بزرگ‌تر، پله‌های مارپیچی تعبیه شده است. برای رسیدن به راه‌‏پله‌‏ها باید از در مستطیلی‌شکل کوتاهی عبور کرد که در داخل اتاق مقبره قرار دارد. تعداد پله‌های هر راه‌پله ۲۲ عدد است.

ساختمان برج‌های خرقان با آجر‌های ساده به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده، سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت ۲۱ سانتی‏‌متر اجرا شده است. پوشش این برج از اولین نمونه‌های پوشش دوپوش با انحنای بیضوی است. تا قبل از زلزله سال ۱۳۸۱ بخش اندکی از پوشش خارجی گنبد باقی مانده بود و در حال حاضر گنبد‌های داخلی آن سالم هستند.

با توجه به ویژگی‏‌های تاریخی برج می‌توان گفت که در میان گنبد‌های دوپوسته‌‏ای که پوسته دوم آن‏‌ها مخروطی شکل نیستند، این بنا نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجری به شمار می‌‏رود و از این نظر حائز اهمیت است.

برج غربی

برج غربی در سال ۴۸۶ هجری قمری برج غربی در فاصله تقریبی ۲۹ متری از برج شرقی و با ارتفاع ۱۲٫۹۵ متر ساخته شد. این برج حدود ۵۵ سانتی‌متر بلندتر از برج دیگر است و شامل هفت ستون با قطر ۹۵ سانتی‌متر و یک ستون با قطر ۱۳۳ سانتی‌متر می‌شود. در این تک ستون، راه‌پله‌های مارپیچی قرار دارد و در بالای آن پنجره‌‏ای مستطیلی‌شکل با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد تعبیه شده است که نور راه‌پله را تامین می‌کند.

تزیینات برج‌های خرقان

در تزیینات برج‌های خرقان حدود ۳۰ نقش مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی استفاده شده است. این امر، از وجود سنتی کهن حکایت دارد که ابتدا در دوره ساسانی روی گچ انجام می‏‌شد و سپس در کار‌های آجری به کار رفت. ترکیب و تنظیم طرح‌‏های مختلف در این دو برج همانند مهندسی و تناسب اجزای بنا قابل ستایش است.

برج شرقی

تزیینات اضلاع برج شرقی از زیر ساقه گنبد آغاز می‌شود و در نوع خود کم‌نظیر و خاص است. قاب‌‏سازی‏‌های تزیینی را می‌توان در طاق‏‌نما‌های اضلاع هشت‏‌گانه برج مشاهده کرد که هیچ‌‏یک طرح یکسانی ندارند. تنها در سه ضلع بنا، طرز چینش به‌صورت برجسته‌‏ای انجام گرفته است.

نقاشی‌ها از مهم‌ترین تزیینات این سازه به شمار می‌روند که قدمت آن‌ها به دوره سلجوقی می‌رسد. طاووس نر با چتری به‌شکل بادبزن و درخت انار با دو پرنده، گوشه‌ای از عناصر این نقاشی‌ها هستند. از تزیینات سطح داخلی گنبد نیز می‌توان به نقوش تزیینی با تلفیقی از خط کوفی اشاره کرد که در کادر‌هایی با رنگ سبز و آبی ایجاد شده‌اند.

ضلع سردر ورودی برج تزیینات بیشتری دارد و شامل کتیبه‌ای با این مضمون «به تاریخ سنه ستین و اربعمائه (۴۶۰) عمل محمدبن مکرالزنجانی القبه» می‌شود. در واقع، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تزیینات برج‌های خرقان، به آجرکاری آن مربوط می‌شود که به شیوه‏‌ای تازه انجام شده؛ روشی که در ساخت بنا‌های دیگری، چون گنبد سرخ مراغه نیز به کار رفته و در این سازه به اوج کمال رسیده است. آجرکاری برج‌ها شامل استفاده از تکه‏‌های کوچک آجر‌های چهارگوش می‌شود که منجر به ایجاد فضا‌های خوش‏‌نقشی در متن آجرکاری‏‌ها شده‌اند. ضلعی که وسط برج شرقی قرار دارد، از نظر تزیینات با سایر ضلع‏‌ها و هم‏چنین ضلع مربوط به در ورودی، اختلاف دارد. در اینجا هنرمند برای نمایش ارتفاع بیشتر قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بین ستون‌‏های مدور و رگه آجر برجسته چارچوب، فاصله‏ ایجاد کرده است.

برج غربی

برج غربی دارای تزیینات آجری است و دیوار‌های داخلی آن با آجرچینی ساده پوشیده شده‌اند و فاقد پوشش گچی و نقاشی دیواری هستند. گنبد دارای رگه‌های برجسته آجری است و در حاشیه آن می‌توان شاهد نقوش هندسی بود که زیر آن‌ها کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی دیده می‌شود. ضریح داخل این برج هم‌اندازه برج قدیمی و بدون تزیینات بوده و در حاشیه بالای آن نام ۱۲ امام با خط نسخ حکاکی شده است.

وضعیت ورودی برج موید این است که در دوره‏‌های بعد، تغییراتی داشته و از تزیینات آن کاسته شده است. از نظر تزیینی، بنای مزبور در مقایسه با برج قدیمی، اختلاف‏‌های قابل‌ملاحظه‌‏ای دارد که بیش‏تر مربوط به نماسازی ضلع‌‏ها و سردر ورودی هستند.

نماسازی تزیینی ضلع‏‌های هشت‏‌گانه شامل حاشیه کم‌‏عرض آجرچینی می‌شود و برای هر ضلع، یک چارچوب شکل گرفته است. سپس مماس با آن‌ها، ستونچه‏‌های تزیینی آجری تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته‌‏اند و مانند برج شرقی، طرح قوس‌مانند نیزه‏‌دار دارند. حاشیه این قوس‌‏های تزیینی در همه ضلع‏‌ها جز دو ضلع، ساده بوده و در ضلع‌‏های دوم و هشتم با آجرکاری برجسته ظریفی همراه است.

نکات بازدید از برج‌های خرقان

ترجیحا پیش از غروب آفتاب و تاریکی هوا بازدید خود را به اتمام برسانید.

بازدید از این جاذبه تاریخی رایگان است.

از ریختن زباله و آسیب به برج‌ها بپرهیزید.

 مسیر دسترسی به برج‌ها آسفالت بوده و در طول فصل بهار بسیار سرسبز است.