چرا «لار» و «یاسه‌چای» کوچه ندارند؟

به گزارش مجله خبری نگار، زلزله‌های ویرانگر در تاریخ فلات ایران که یک منطقه زلزله‌خیز محسوب می‌شود، کم نیستند؛ از رودبار و طبس گرفته تا بم. اما روایت زلزله و سرنوشت مردم و شهر‌ها بعد از زلزله، یکی از ویژگی‌هایی است که آنها را از هم متمایز می‌کند.

مانند اتفاقی که در لار افتاد. ‎۱۴ اردیبهشت ۱۳۳۹ بود که زلزله‌ای به بزرگی ۶.۷ ریشتر در جنوب فارس و حوالی لار رخ داد و بیش از ۴۰۰ هزار کشته برجای گذاشت. گفته می‌شد بزرگی و شدت زلزله عامل تخریب و تلفات نبود و قرارگیری شهر در منطقه‌ای زلزله‌خیز، بافت شهری متراکم با کوچه‌های تنگ و باریک، ساخت بنا‌ها روی رسوبات آبرفتی به همراه مصالح ساختمانی ضعیف و تراکم بالای جمعیتی، ویرانی زلزله را چند برابر کرد.

همین اتفاق و رنج از دست دادن، موجب شد بازسازی لار در ۴ کیلومتری از شهر قدیم که ۷۰ درصد تخریب شده بود با هدف جلوگیری از تلفات احتمالی مجدد، این بار بدون هیچ کوچه و بن‌بستی ساخته شود؛ رویکردی که این شهر را در خاورمیانه به‌عنوان «شهر بدون کوچه» به شهرت رسانده است. 

معماری جدید

لار بعد از زلزله طوری ساخته شد تا این حادثه طبیعی نتواند باعث تخریب آن شود. از آنجا که مهندسان می‌دانستند این شهر روی گسل زلزله قرار گرفته، باید ساختمان‌ها و محله‌های آن طوری ساخته می‌شد که در برابر زلزله مقاوم باشد. در نتیجه بهترین نقشه برای این شهر، مدل شطرنجی بود.

ساختمان‌های این شهر نه‌تن‌ها براساس اصول ایمنی ساخته شدند بلکه خیابان‌ها هم طوری ایجاد شدند که همدیگر را قطع کنند. در واقع در لار با شهری روبه‌رو هستیم که دارای خیابان‌های متقاطع است که همه خیابان‌ها همدیگر را قطع می‌کنند و در نتیجه هیچ کوچه‌ای در آن وجود ندارد و به همین دلیل به آن شهر بدون کوچه ایران می‌گویند. در واقع این مدل ساخت‌وساز با خیابان‌های پهن و ساختمان‌های کم ارتفاع باعث می‌شود تا درصورت وقوع دوباره زلزله، مردم کمتر در خطر آسیب قرار بگیرند. شهر جدید لار امروزه ۲ بخش اصلی دارد؛ قسمت قدیمی شهر با بافت قدیمی و قسمت جدید که در آن ساختمان‌های ضد‌زلزله به چشم می‌خورد.

لار کجاست؟

شهر لار وسعتی ۱۰۰ هکتاری داشت که البته مساحت آن حالا به ۸۰۰ هکتار رسیده است؛ شهری از توابع بخش مرکزی و مرکز شهرستان لارستان در جنوب شرقی فارس که در فاصله ۳۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر شیراز و ۱۹۰ کیلومتری شمال غرب بندرعباس قرار دارد.

براساس افسانه‌های قدیمی یکی از پهلوانان اساطیری ایران فردی به نام «گرگین میلاد» بوده است. این فرد شهری را در ایران پایه‌گذاری می‌کند که با الهام از نام او «لاد» نامیده می‌شود.
طبق افسانه‌های ایرانی، این شهر به مرور زمان با عنوان شهر لار شناخته می‌شود.

لار هنوز بدون کوچه است

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری لارستان با بیان اینکه لار از ۲ شهر قدیم و جدید تشکیل شده است می‌گوید: «شهر جدید لار ۶۰ سال قدمت دارد که بعد از زلزله ۱۳۳۹ در فاصله چند کیلومتری شهر قدیم ساخته شد و همچنان تنها شهر بدون کوچه خاورمیانه است که البته حالت شطرنجی و قرینگی هم دارد.»

محمد ابراهیم کیان با بیان اینکه این شهر جدید به‌دلیل تاریخی نبودن، قابلیت ثبت میراثی ندارد، می‌افزاید: «فقط ۲ بنا در این شهر یعنی بیمارستان امام سجاد (ع) و بانک ملی لارنو ثبت میراثی شدند، اما تبلیغ بلاگر‌ها یا تصاویر هوایی منتشرشده از لار موجب جذب گردشگران و شناخته شدن این شهر شده است. اگر قرار باشد تبلیغ یا کار خاصی درباره بدون کوچه بودن شهر جدید صورت بگیرد، باید از سوی شهرداری یا هلال احمر که مالک بسیاری از زمین‌هاست باشد.» او تمرکز اصلی میراث فرهنگی این شهر را روی شهر قدیم و بافت تاریخی می‌داند و البته توضیح می‌دهد که بافت تاریخی این شهر هم مثل همه مناطق دیگر، درگیر مشکلاتی، چون فرسودگی یا سختی خدمات‌رسانی است. آنطور که کیان اعلام می‌کند، برخی از بنا‌های ثبت ملی در شهر قدیم لار که ۱۲۹ هکتار بافت تاریخی دارد، مرمت شده است. نیمی از جمعیت لار در شهر قدیم و نیمی در شهر جدید زندگی می‌کنند.

ساخت شهر جدید با نظارت

یک عضو هیأت علمی دانشگاه‌های شیراز و لارستان پیش از این در تشریح و تبیین فرآیند شکل‌گیری شهر جدید لار گفته بود: به همان میزان که شهر قدیم لار و بافت تاریخی آن با گنبدها، دالان‌ها، قنات‌ها و آب انبار‌های موجودش شکل و هویتی یگانه و بی‌همتا و خاص را در طول زمان به‌وجود آورد، شهر جدید لار با ساختار و شکل هندسی و شطرنج گونه آن نیز منحصر به فرد و شهری خاص در ایران لقب گرفت.

به‌گفته مجتبی آراسته، مسئولان وقت حکومت با محوریت مهندسان شهرسازی از کشور فرانسه یا ایتالیا که البته هنوز اطلاع دقیقی در این حوزه به‌دست نیامده، با بررسی دقیق و مطالعات میدانی برای مکان یابی شهر جدید اقدام کرده اند و در نهایت تصمیم بر آن شد که در فاصله ۴ کیلومتری شهرقدیم، این شهر جدید با کالبد خاص و خانه‌هایی تقریبا با ارتفاع محدود و شطرنجی و با خیابان‌های با عرض ۱۲، ۲۰، ۳۰ و تا ۴۵ متری شکل گیرد. در حقیقت فرآیند شکل‌گیری شهر جدید لار با نظارت دقیق و مستمر حکومت و ناظران ایرانی در آن زمان شکل گرفته است. 

روستای بدون کوچه

جالب است بدانید که ایران فقط یک شهر بدون کوچه ندارد، بلکه یک روستای بدون کوچه هم دارد؛ «یاسه چای» (یاسه چاه) روستایی ساحلی در حاشیه زاینده‌رود در شهرستان سامان از توابع چهارمحال و بختیاری. «یاسه چای» حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد و وجه تسمیه آن هم به موقعیت جغرافیایی‌اش برمی‌گردد. «یاسه چای» کلمه مرکب ترکی و به‌معنای جایی است که پهنای رودخانه زیاد می‌شود. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد روستا هم بافت قدیمی مسکونی متراکم آن است. مردم این روستا از طریق ۴ دالان سرپوشیده که در همه خانه‌های روستا به داخل آنها باز می‌شود، رفت‌وآمد می‌کنند و به همین دلیل هم «روستای بدون کوچه ایران» نام گرفته است. تونل اصلی روستا که با طول ۴۰۰ متر از شمال تا جنوب روستا قرار دارد و همچنان به همراه ۵ تونل فرعی پس از حدود یک قرن مورد استفاده قرار می‌گیرد و تنها راه ارتباطی این روستاست.

منبع: همشهری