درخشش‌های «سووشون» پس از نیم‌قرن

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: دوازده سال از درگذشت خالق «سووشون» می‌گذرد؛ رمانی که هنوز هم بعد از ۵۴ سال که از نگارش آن می‌گذرد، خوانده می‌شود و جزو آثار داستانی محبوب ایرانی‌هاست. «سووشون» برگرفته از مراسم سوگواری «سیاوشان» و یادآور سیاوش، شخصیت اسطوره‌ای شاهنامه فردوسی است که بی‌گناه و در غربت کشته شد. داستان زندگی زری و یوسف در خلال وقایع پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰، بار‌ها و بار‌ها تجدید چاپ و به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌است.

تعداد مقاله‌هایی هم که کارشناسان و استادان ادبیات درباره رمان «سووشون» نوشته‌اند، در نوع خودش جالب و قابل تأمل است و نشان از نفوذ و تأثیرگذاری این رمان در ادبیات داستانی معاصر دارد. سیمین دانشور، نویسنده بزرگ معاصر در ۱۸ اسفند ۱۳۹۰ و در ۹۰ سالگی از دنیا رفت. به مناسبت دوازدهمین سالروز درگذشت سیمین دانشور، از «سووشون» نوشته‌ایم.

بهنوش طباطبایی در نقش «زری»

در آخرین ماه‌های سال ۱۴۰۰ خبر رسید که نرگس آبیار، کارگردان شناخته‌شده کشورمان به همراه گروهش مشغول فیلمبرداری سریال «سووشون» در باغ تاریخی عفیف‌آباد شیراز است. با انتشار این خبر، اعتراض‌ها به اثرات مخرب فیلمبرداری و ساخت سازه در این مکان تاریخی شروع شد و کارزاری برای توقف سریع ساخت‌وساز در محوطه این باغ راه افتاد. نرگس آبیار در صفحه شخصی‌اش ضمن اشاره به این‌که «سووشون» رمان شاخص سیمین دانشور و یکی از شاهکار‌های ادبی ایران است و حدود یک‌سال‌ونیم پیش «رایت» این کتاب را خریده تا براساس آن فیلمنامه بنویسد و سریالی بسازد، به اعتراض‌ها این‌طور واکنش نشان داد: «به احترام مردم که نگران‌اند به باغ عفیف‌آباد و بنا آسیبی برسد، آن دو گوشواره الحاقی برداشته می‌شود و آن‌ها را در دکور‌های دیگر استفاده می‌کنیم». در حال حاضر فیلمبرداری این سریال به پایان رسیده و به احتمال زیاد در ایام نوروز در شبکه نمایش خانگی پخش خواهد شد. بهنوش طباطبایی، میلاد کی‌مرام، هوتن شکیبا، سام درخشانی، آزاده صمدی، فرشته صدرعرفایی و مجید صالحی از بازیگران سریال «سووشون» هستند.

انتشار بیش از ۶۰ مقاله پژوهشی درباره «سووشون»

وقتی از تأثیرگذاری رمان «سووشون» در ادبیات معاصر ایران می‌گوییم، یعنی این اثر زوایای مختلفی برای بررسی داشته‌است که پژوهشگران ادبیات فارسی در بیش از ۶۰ مقاله پژوهشی به آن پرداخته‌اند. «سووشون» هنوز هم در دانشکده‌های ادبیات و نشریات ادبی جای بحث و گفتگو و کار پژوهشی دارد. برای نمونه به عناوین تعدادی از مقالاتی که درباره کتاب سیمین دانشور نوشته شده‌اند، اشاره می‌کنیم: رئالیسم انتقادی در سووشون، جنبه‌های نمادین رمان سووشون، عامل زمان در رمان سووشون، مدینه فاضله در سووشون، رویکرد اصالت زن در سووشون، بررسی کهن الگوگرایانه «درخت» در رمان سووشون، تحلیل رمان سووشون از منظر عناصر حماسی، باور‌ها و عناصر ادبیات عامه در رمان سووشون، اسطوره مرگ و باززایی در سووشون و کلیدر، تحلیل گفتمان غالب در رمان سووشون، بررسی بن‌مایه‌های تعلیمی و اخلاقی رمان سووشون، تحلیل نشانه-معناشناختی رمان سووشون بر مبنای مکتب پاریس، بررسی تحلیل ساختاری رمان سووشون بر اساس نظریه برمون و.... علاوه بر این، پایان‌نامه‌های متعددی هم درباره رمان «سووشون» نوشته شده‌اند.

یادی از قصه‌سازی‌های جلال و تأثیرش در «سووشون»

سیمین دانشور در مصاحبه با «هنر و ادبیات امروز» درباره کمک‌هایی که او و جلال آل احمد در زمینه نویسندگی به یکدیگر انجام می‌دادند، می‌گوید: «گذشته از خواندن نوشته‌های هم و ابراز عقیده، بچگانه به نظر می‌رسد، اما مثلاً یکی از کار‌های ما این بود که در مواقع پیاده‌روی هر عابری را که از دور می‌دیدیم، جلال می‌گفت سیمین تو قصه او را برایم بگو. من می‌گفتم و بعد جلال قصه او را می‌ساخت و از تفاوت ساخت جلال و من، هر دومان حیرت می‌کردیم.

جلال بیشتر بُعد سیاسی را در نظر می‎‌گرفت و من بُعد عاطفی و اجتماعی. گفتم که هر چه می‌نوشتیم به هم نشان می‌دادیم، اما اصولاً من نمی‌گذاشتم جلال دست توی کارم ببرد. به حد کافی از سبک جلال تقلید می‌کردند من دیگر نمی‌خواستم مقلد جلال باشم».

به گفته سیمین دانشور، سووشون پیش از مرگ جلال نوشته و چاپ هم شده بود، اما جلال آن را ندید. دانشور سووشون را با این جملات آغاز کرده است: «تقدیم به دوست که جلال زندگی‌ام بود و در سوگش به سووشون نشسته‌ام».

آغازگر فصلی تازه در تاریخ داستان‌نویسی

۵۴ سال از زمان انتشار «سووشون» می‌گذرد و این رمان هنوز هم تجدیدچاپ می‌شود. جالب این‌که مهم‌ترین رمان سیمین دانشور به حدود ۲۰ زبان خارجی ترجمه شده‌است. تا به حال شمار زیادی از صاحب‌نظران ایرانی درباره «سووشون» گفته و نوشته‌اند. از جمله آن‌ها حسن میرعابدینی، نویسنده و منتقد معاصر در کتاب «صدسال داستان‌نویسی در ایران» می‌نویسد: «سووشون نوشته سیمین دانشور آغازگر فصلی تازه در تاریخ داستان‌نویسی ایران به شمار می‌آید. دانشور در این داستان پرحرکت و ماجرا، با نثری شاعرانه، دقیق و محکم، تصویری درونی و هنرمندانه از تحولات منطقه فارس در سال‌های جنگ دوم جهانی به دست می‌دهد.

شخصیت‌های رمان باقدرت مشاهده درخشانی ترسیم شده‌اند؛ آن‌قدر مشخص که هر یک روحیه و عملکرد گروه اجتماعی معینی را مجسم می‌کنند. البته هیچ یک از آنان در حد تیپ نمی‌مانند، همه‌شان فردیتی خاص دارند و به آسانی از یکدیگر تمیز داده می‌شوند. فکر اصلی رمان، پرداختن به انسان مبارز است. سووشون را رمانی رمزی سیاسی دانسته‌اند که از دو لایه تشکیل شده است.

در لایه ظاهری، مجموعه حوادثی که بر زری و خانواده او در محدوده نیمه اول سال ۱۳۲۲ را شاهدیم. زری می‌خواهد در داخل کشور ایران کشور خاص خود را از آشوب و مرض و قحطی و مرگ حفظ کند، اما سرانجام جنگ و دیگر بلا‌های آن سال‌ها به خانه او راه می‌یابند. از همین شرح کوتاه می‌توان لایه درونی یا رمزی سووشون را دید، مثلا مابه‌ازای خانه همه ایران است و مابه‌ازای زری، زن به طور کلی؛ و یوسف نماینده یک قشر روشنفکر این مملکت است و خلاصه آن‌که آن‌چه بر این خانه و خانواده می‌رود بر همه کشور ما رفته است.»