مجله خبری-سبک زندگی نگار: فکر کردیم قبل از اینکه بخواهیم دربارهی تجارت در دوره ساسانیان صحبت کنیم، ابتدا شما را با خود سلسله و فعالیتهای مثبت آن در سالهای حکومتش آشنا نماییم. بنیانگذاران سلسلهی ساسانیان افرادی از سرزمین پارس بودند که خود را وارث تاج و تخت هخامنشیان میدانستند.
این افراد برای حفظ این املاک قیام کرده و نام جد خود یعنی ساسان را بر روی این سلسله نهاده و آن را ساسانیان نامیدند. موسس و بنیانگذار سلسلهی ساسانیان را میتوانیم اردشیر پسر بابک معرفی کنیم.
بابک پسر ساسان بود و پدرش مسئولیت معبد آناهیتا را بر عهده داشت و خود بابک هم فرمانروای شهر خیر در کنار دریاچهی بختگان بود. بابک پس از مرگ ساسان، عهده دار وظیفهی او شد و به واسطهی این وظیفه توانست فرمانروایی کل پارس را به دست آورد.
اما انتهای داستان این نبود و اردشیر، پسر بابک برای اینکه بر سرزمینهای تحت فرمانروایی خود بیفزاید، با اشکانیان وارد جنگ شد و آنها را مغلوب نمود. در آن زمان، پادشاه اشکانیان، اردوان بود که در جنگ با اردشیر جان خود را از دست داد و بدین وسیله، پارت که زیر فرمانروای سلسلهی اشکانیان بود، به دست اردشیر افتاد و سلسلهی ساسانیان به طور کامل شکل گرفت.
دین و مرکزیت، دو رکن اصلی سلسلهی عظیم و منظم ساسانیان بود. ساسانیان توانستند امنیت و وحدت را در سراسر منطقهی فرمانروایی خود برقرار کنند و یک قدرت بزرگ را تشکیل دهند. آنها تواسنتند به واسطهی درایت و هوش خود، یک بار دیگر، عظمت هخامنشیان را در کشور راه اندازی نمایند.
اقتدار ساسانیان باعث شد تا ایران به نقطهی اوج قدرت خود در دنیا دست یابد و این نقطهی اوج تا حدی رسید که ایران و رم، تنها قدرتهای دنیای متمدن آن روزها بودند؛ که البته این تقابل بین روم و ایران، زمینه را برای ایجاد خصومتهای مختلف بر سر منافع اقتصادی، فراهم نمود. این مناقشات ادامه پیدا کرد و لشکر ایرانیان و رومیها بارها در مقابل یکدیگر به میدان جنگ رفتند و، چون از منظر قدرت ارتش، با یکدیگر یکسان بودند، جنگهای آنها پیروزیهای یک طرفه نداشت.
پس باید برای مغلوب کردن یکدیگر به دنبال راه حل دیگری میبودند که در این میان، تجارت، همانند نقطهی عطفی در قدرت نمایی دو فرمانروایی، عرض اندام نمود. در میدان تجارت، پادشاهان ساسانی توانستند، به گونهی وفقیت آمیزی ظاهر شوند. از این رو، تجارت در دوران ساسانی، یکی از قدرتمندترین شمایل را به خود گرفت. شمایلی که جز موفقیتهای پی در پی، چیزی در آن مشاهده نمیشد. در ادامه برایتان از ابعاد مختلف تجارت در دوره ساسانیان خواهیم گفت و اهرمهای قدرت این سلسله را در بستر تجارت، بررسی خواهیم کرد.
راه و روش تجارت در دوره ساسانیان
مهمترین مراکز تجاری در دورهی ساسانیان، بنادری مانند بوشهر و سیراف و خلیج فارس و جادهی ابریشم بود که ایران توانست با تسلط بر این مناطق، قدرت خاصی در زمینهی تجارت منطقه به دست آورد.
البته که قدرت طلبی و مطالبات ایران برای پیشرفت تجاری، تنها معطوف به این سرزمینها نشد و سران این سلسله، توجه خاصی به قسمتهای شرقی داشتند و همین توجه باعث میشد تا عرصهی رقابت، بین ایران و روم، روز به روز تنگتر و پرتنشتر شود.
در بین محصولات تجاری آن زمان، ابریشم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود و محصولی بود که رومیان، بیش از هر فرمانروایی دیگری، به دنبا آن بودن، از این رو، تلاش میکردن تا با ایجاد گرههای مختلف در کار تجار ایرانی، این محصول را بهایی ارزانتر خریداری نمایند و به تجارت آن بپردازند.
در مقابل این کارشکنی ها، فرمانروایان ایرانی نیز بیکار ننشستند و به سمت چین حرکت کرده و برای خود مراکز و بنادری را تاسیس نمودند. با زیاد شدن مهاجرنشینان ایرانی در چین، روم کم کم قدرت خود را در تجارت ابریشم از دست داد و سلسلهی ساسانی، تا مدت ها، به عنوان ابرقدرت تجارت ابریشم، عرض اندام مینمود و امتیاز تجارت این محصول را بر عهده داشت.
آشنایی با تجارت در دوره ساسانیان
در آن زمان، مهمترین جادهای که به واسطهی آن تجارت زمینی انجام میگرفت، جادهی ابریشم بود. این جاده، تنها جادهای بود که شرق را به غرب متصل میانداخت. امتیازی که ایرانیها در این جاده داشتند این بود که در ازای حفظ امنیت جاده و حفظ جان بازرگانان در این جادهی بین المللی، میتوانستند عوارض و مالیاتهای مختلفی را از محمولههای مختلفی که از این مسیر عبور میکردن دریافت نمایند. دریافت این مالیات تاثیر بسیار زیادی بر روی بیشتر شدن، ذخیرههای خزانه و اتصاد کشور داشت.
در زمان ساسانیان، معروفترین بازرگانان این خطه، سغدیان بودند. این قوم مهاجرنشینانی را در مسیر سمرقند تا شهر خومدان چین، راه اندازی کرده بودند و بر کل منطقه به لحاظ اقتصادی فرمانرروایی میکردند. البته که رونق جادهی ابریشم و کسب درآمد ایرانیان از این جاده، بعدها کمتر شد و دلیل این موضوع چیزی نبود جز بالا بردن حق مالیات و عوارض توسط سران ساسانی و همچنین جنگ با ارمنستان که زمینه را برای کم شدت تجارت در این منطقه فراهم نمود.
البته این موضوع تاثیری بر روی در دست داشتن امتیاز انحصاری ابریشم توسط ساسانیان نداشت و این سلسله تا مدتها یکه تاز تجارت ابریشم در منطقه بود.
در همان دوران نیز، چین یکی از مهمترین قطبهای تجاری برای فرمانروایی ایران بود و به واسطهی این اهمیت در تجارت، محصولاتی همچون نفت، لباسهای پوستی، پوست و پوستین، قالی و قالیچه و رنگهایی مانند وسمه و حنا و روناس، از اهمیت بسیار زیادی در تجارت بین چین و ایران برخوردار بود و سالانه مقادیر بسیار زیادی از ایران به سمت چین، صادر میشد.
علاوه بر موارد ذکر شده، از مهمترین محصولات ایرانی که در خارج از این فرمانروایی طرفداران زیادی داشت، انواع سنگها بودند، از جملهی این موارد میتوانیم به نوعی سنگ از مرمر که شبیه پشم است و بلور معدنی آتیزو نام دارد، سنگ متراکس، حدید، فیروزه خراسان، سنگهای جوینی و هراتی و لعل بدخشان و مروارید بحرینی اشاره نمود. البته صدفهای خلیج فارس، عطرهای ایرانی، آهن آلاتف زرینه و اسلحه نیز از دیگر محصولاتی بودند که در فرمانرواییهای خارج از ایران، طرفداران زیادی داشتند.
البته از آنجایی که فرمانروایی ساسانیان، بسیار بزرگ بود و سرزمین شان وسعت زیادی داشت، تجارت داخلی نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود. البته تجارت داخلی تقریبا بر روی نیازهای اولیهی مردم تمرکز داشت و از حالت تجملاتی خودش خارج بود.
خشکبار، روغن، انواع مواد غذایی، حبوبات، پارچه، لباس، ظروف شاهنشاهی ساسانی، فرشهای بافته شده، گوشت، پشم و انواع محصولات اولیه و مورد نیاز دیگر، مواردی بودند که در مسیر تجارت داخلی قرار میگرفتند.
تجارت در دوره ساسانیان و جنگ بین ساسانیان و بیزانس
در نهایت باید خدمت تان عرض کنیم که سطح و کیفیت تجارت در دوران ساسانی، همانند دورهی هخامنشیان در بالاترین حد خود قرار داشت و اسلام، گسترش تجارت در دورهی خودش را مدیون مردمان آسیای مرکزی و دورهی ساسانیان میداند. با روی کار آمدن حکومت اموی، و گستردهتر کردن فرمانروایی شان، بیش از مرزهای فرمانروایی ساسانیان، تجارت نزول سطح کرد و دیگر قدرت قبلی را به خود نگرفت.
پیدایش سکههای ساسانی در افریقا و یا مهر ساسانیان در سریلانکا، نشان دهندهی این است که تجارت ساسانیان تا سرزمینهای دور نیز انجام میشده و این تجارت آنقدر قدرتمند بوده و هم اکنون نیز آثاری از آن در جای جای این دنیا قابل رویت است؛ بنابراین میتوانیم ادعا کنیم که یکی از گستردهترین تجارتهای ایران که در ابعاد بین المللی نیز انجام میشد، تجارت دوره ساسانیان بود.