راز ماندگاری ملاصدرا| حضور مبانی تعلیم و تربیت در فلسفه ملاصدرا

به گزارش مجله خبری نگار،در روزگاری که اندیشه‌های فلسفی با چالش‌های نوین مواجه‌اند، بازخوانی میراث متفکران بزرگ اسلامی ضرورتی دوچندان یافته‌است. در همین راستا، خبرنگار حوزه و روحانیت، گفت‌وگویی اختصاصی با حجت الاسلام دکتر سید محمد موسوی بایگی، دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، انجام داده است تا ابعاد علمی، اخلاقی و تربیتی شخصیت صدرالمتألهین شیرازی، معروف به ملاصدرا، را بررسی کند. این فیلسوف برجسته قرن یازدهم هجری، با بنیان‌گذاری حکمت متعالیه، نه‌تنها تحولی بنیادین در فلسفه اسلامی پدید آورد، بلکه با تلفیق عقل، عرفان و دین، الگویی ماندگار از اندیشه‌ورزی معنوی و عقلانی ارائه داد.

در این گفت‌و‌گو، دکتر موسوی بایگی به تبیین ویژگی‌های ممتاز ملاصدرا، از جمله نظریه‌های «اصالت وجود» و «حرکت جوهری»، پرداخته و جایگاه آثار او را در نظام تعلیم و تربیت اسلامی بررسی کرده است. همچنین، چرایی نادر بودن ظهور نخبگانی هم‌سنگ صدرالمتألهین در تاریخ فلسفه اسلامی، از منظر ایشان تحلیل شده‌است. آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگوی علمی و تأمل‌برانگیز است.

*لطفاً درباره شخصیت علمی، اخلاقی و مقام ملاصدرا توضیح دهید.

ملاصدرا از جهات علمی و اخلاقی شخصیتی شناخته شده است و نیازی به معرفی بنده ندارد. ایشان در محضر عالمان بزرگی همچون میرداماد و شیخ بهایی تحصیل کرده و طبعاً در کنار بعد علمی، جنبه‌های اخلاقی و عرفانی را رعایت کرده است. خود او نیز در چندین مورد تصدیق کرده است که در مسیر سلوک و اخلاق عرفانی به مرتبه کشف و شهود رسیده است؛ و رسیدن به چنین مرحله‌ای بدون تهذیب نفس و رعایت اخلاق عرفانی ممکن نمی‌باشد. در زمینه علمی، صدرالمتألهین بی‌نیاز از معرفی است؛ گسترده‌ترین شکل تکامل فلسفه در منظومه فکری او مشاهده می‌شود.

* ملاصدرا چه ویژگی‌هایی داشت که او را از فیلسوفان گذشته متمایز می‌کرد؟ و آیا آثار او می‌توانند الگوی مناسبی برای تعلیم و تربیت اسلامی باشند؟

ملاصدرا از لحاظ علمی و اوج‌گیری بعد فلسفی، همراه با تهذیب نفس و اخلاق، شخصیتی کم‌نظیر و حتی بی‌نظیر بود. نشانه بی‌نظیری او در آثارش مشهود است، چرا که اولین معیاری که برای مقایسه فیلسوفان بررسی می‌کنیم، سطح علمی و افق فلسفی آنان است.

در پاسخ به بخش دوم سؤال، اگر مقصود تعلیم و تربیت اسلامی به‌معنای مدرن امروزی باشد، چنین چیزی در گذشته وجود نداشته‌است. اما اگر منظور این است که مبانی تعلیم و تربیت اسلامی در فلسفه ملاصدرا قابل شناسایی است، پاسخ مثبت است. هر علمی که با تربیت انسان‌ها سروکار دارد، دارای پیش‌فرض‌ها و مبانی فلسفی است و بخش زیادی از این پیش‌فرض‌ها در فلسفه‌های مختلف تبیین می‌شوند؛ بنابراین فلسفه ملاصدرا شایسته‌ترین مکتب برای تعیین و توضیح اصول تعلیم و تربیت اسلامی است.

* نظریه‌های «اصالت وجود» و «حرکت جوهری» را چگونه می‌توان به ملاصدرا نسبت داد؟ لطفاً تبیین فرمائید.

با توجه به مطالعات من، حکمت متعالیه صدرالمتألهین از چند جهت قابل تقسیم است: ۱. برخی مسائل کاملاً جدید بودند و قبل از او کسی به آنها نپرداخته بود، مانند برخی نظریات در باب رابطه نفس و بدن. ۲. برخی مباحث پیش از او مطرح بودند، اما یا منکر آن بودند یا اثبات نشده بود؛ مانند نظریه «حرکت جوهری» که پیش از او شناخته شده بود، اما رد می‌شد، و صدرالمتألهین آن را اثبات و ایرادات گذشته را پاسخ داد. ۳. برخی مباحث نیز مشترک با فیلسوفان گذشته‌بود، اما مهم‌ترین جنبه فلسفه ملاصدرا، نظم، ترکیب و چینش مسائل به‌شکل یک نظام منسجم است.

در مورد «اصالت وجود» و «حرکت جوهری»، هر دو پیش از او شناخته شده‌بودند، اما «اصالت وجود» که برگرفته از کلام شیخ اشراق بود، توسط ملاصدرا به‌شکل دقیق تبیین و اثبات شد و مسیر بحث به وحدت وجود در عرفان هدایت گردید. در نظریه «حرکت جوهری» نیز او حدود ۱۲ دلیل ارائه کرده است، برخی بر مبنای مشهور و برخی بر اساس مبانی خاص خود او، که فهم دقیق آن برای جلوگیری از تهافت و تعارض ضروری است.

* چه ویژگی‌هایی موجب شده آثار ملاصدرا با فلاسفه گذشته متفاوت باشد؟

آثار او ترکیبی از فلسفه، عقل، عرفان و دین است و تقریباً در جمع‌بندی این حوزه‌ها موفق بوده است. مهم است که بین جزئیات مسائل و مسیر کلی آثار تفاوت قائل شویم. برخلاف برخی ادعاها، صدرالمتألهین با متکلمان سر سازش نداشت و مبنای فلسفی او با مسائل کلامی متفاوت بود.

*ملاصدرا در چه فضایی رشد کرد و به علم‌اندوزی پرداخت؟

پس از به قدرت رسیدن صفویان، شاه عباس کبیر حوزه‌ها و مراکز علمی را تقویت کرد و بزرگان علم شیعه را از سرزمین‌های دیگر به ایران دعوت نمود. ملاصدرا نیز در این فضا رشد کرد، هرچند با مقاومت‌هایی مواجه شد و در نهایت به اطراف قم تبعید گردید.

* چرا پس از ملاصدرا، نابغه‌ای همانند او در فلسفه اسلامی به‌ندرت ظهور کرده است؟

در فلسفه، فردی که بتواند نفس قوی و قابلیت درک و تحلیل مفاهیم فلسفی داشته باشد، نادر است. ملاصدرا یک نابغه کم‌نظیر بود و ماده انسانی که توان پذیرش چنین نفسی را داشته‌باشد، بسیار کمیاب است؛ بنابراین ظهور افرادی مشابه او بسیار نادر است.