تولید علم همسایه بیشتر شد! افت جهانی و سقوط علمی ایران

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان-صادق غفوریان: جدیدترین داده‌های پایگاه بین المللی اسکوپوس می‌گوید، جایگاه جهانی ایران از نظر تعداد مقالات یا همان «تولید علم» در سال ۲۰۲۳ با دو رتبه سقوط به رده هفدهم رسیده است. این در حالی است که ایران در سال ۲۰۲۲ در جایگاه پانزدهم جهان در انتشار مقالات علمی بوده است.

یک رتبه سقوط از اردیبهشت تاکنون

همچنین در یک رتبه بندی دیگر که توسط پایگاه بین المللی سایمگو (Scimago) در اردیبهشت امسال منتشر شده بود، ایران در رتبه شانزدهم از نظر انتشارات علمی قرار داشت، اما بررسی‌های جدید نشان می‌دهد ایران اکنون در این انتشارات به رده هفدهم سقوط کرده است.
از آن جا که پایگاه‌های رتبه بندی جهانی، این ارزیابی‌ها را بر اساس آمار مجلات معتبر استخراج می‌کنند، به تاسف باید گفت که مجموع ارزیابی‌ها نشان می‌دهد ما در روند نزولی و افت قرار گرفته ایم.

جدول رتبه بندی؛ از چین تا عربستان

ذره بین ما بر جدول رتبه بندی انتشارات علمی و تولیدات مقاله در پایگاه بین المللی اسکوپوس نشان می‌دهد، چین در رتبه اول این جدول قرار دارد و کشور‌های آمریکا، هند، انگلیس، آلمان، ایتالیا، ژاپن، کانادا و فرانسه نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین در این جدول رتبه بندی کشور‌های اسپانیا، استرالیا، روسیه، کره جنوبی، برزیل، ترکیه و هلند نیز قبل از ایران قرار گرفته اند و ایران در رتبه هفدهم قرار دارد.

صعود ترکیه و عربستان

ایران از سال ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۲ در بین کشور‌های منطقه رتبه اول را داشت ولی در سال ۲۰۲۳ پس از حدود ۱۲ سال پیشتازی در منطقه، ترکیه با پشت سر گذاشتن ایران به رتبه چهاردهم رسید. ترکیه در سال ۲۰۲۲ رتبه هفدهم را داشت. عربستان نیز که رتبه ۱۹ جهان را در سال ۲۰۲۲ داشت، در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۱۸ جهان رسیده است و در بین کشور‌های منطقه نیز جایگاه سوم را دارد.

داده‌های پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد که انتشارات ایران در سال جاری تا نیمه شهریور ۱۴۰۳ (۳۱ آگوست ۲۰۲۴)، ۵۱ هزار و ۶۶۳ مورد است. عربستان با ۴۸ هزار و ۶۹۹ انتشارات در رتبه‌بندی جهانی، در رتبه هجدهم و در یک قدمی ایران قرار دارد.

به رتبه سوم منطقه سقوط می‌کنیم؟

نکته قابل تامل و البته نگران کننده در مرور این رتبه‌ها این است که در صورتی که اقدام جدی در مورد افزایش انتشارات علمی ایران انجام نشود، احتمال پیشی گرفتن عربستان از ایران وجود دارد و در صورتی که این اتفاق رخ دهد، رتبه ایران از رتبه دوم منطقه به رتبه سوم تنزل خواهد یافت.

دکتر بهروز رسولی؛ عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات (ایران ایرانداک) درباره افت رتبه ایران از ۱۶ به ۱۷ به مهر گفته است: آخرین بررسی‌های پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد هلند که تا مدتی پیش در رتبه بعد از ایران قرار داشت، در حال حاضر ایران را پشت سر گذاشته است و با یک رتبه کاهش به جایگاه هفدهم رسیده‌ایم. وی توضیح داد: تا ۶-۷ ماه و حتی ۸ ماه بعد از شروع سال جدید میلادی، ممکن است داده‌های نمایه‌های استنادی تغییر کند؛ ولی بعد از ماه نهم تغییرات خیلی زیاد نیست. دلیل تغییر این داده‌ها، تأخیر در انتشار برخی مجله‌هاست و طبیعتاً وقتی با تأخیر منتشر می‌شوند، در اسکوپوس نیز با تأخیر اضافه می‌شوند؛ بنابراین این تغییرات طبیعی است.

چرا به این روز افتادیم؟

اما یک سوال مهم درباره علت افت ایران در رتبه بندی‌های جهانی تولید علم مطرح است؛ چرا کشور با وجود الزام سند چشم‌انداز ۲۰ ساله تا ۱۴۰۴مبنی بر قرارگرفتن در رتبه نخست علمی منطقه، اما در آستانه این چشم انداز، جایگاه اول منطقه را از کف داده و این نگرانی نیز وجود دارد که ممکن است از رتبه دوم به رتبه سوم منطقه نیز سقوط کنیم.

دکتر پیمان صالحی، دبیر کل شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، به این پرسش پاسخ داده است: دلیل افت یک‌پله‌ای، شرکت نکردن در همه کنفرانس‌های بین‌المللی، نداشتن دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی و تجهیزات فرسوده تحقیقاتی است. او می‌گوید: آنچه در رتبه علمی اندازه‌گیری می‌شود، مقالات چاپ شده، مقاله کنفرانس‌های بین‌المللی، کتاب‌های چاپ‌شده بین‌المللی، مقالات مروری و تالیف فصولی از کتاب‌ها را نیز شامل و براساس آن رتبه تعیین می‌شود.

صالحی درباره سبقت ترکیه در این رتبه بندی می‌گوید: یکی از موضوعاتی که موجب عقب افتادگی ما نسبت به ترکیه شده مقالات کنفرانسی است؛ ترکیه در سال ۲۰۲۳ در مجموع ۴ هزار و ۴۶۳ مقاله کنفرانسی و ایران ۲ هزار و ۲۵۸ مقاله داشته است بنابراین یکی از موارد عقب افتادگی کم شدن شرکت ما در کنفرانس‌های بین‌المللی است که به مسائل مالی بازمی‌گردد. همچنین در سطح جهان بسیاری از ناشران در این روند قرار دارند که مجلات خود را به صورت دسترسی باز و پولی می‌کنند و استادان برای چاپ مقالات باید ۵۰۰ تا هزار دلار برای چاپ مقالات شان در این مجلات پرداخت کنند. این امر موجب می‌شود مقالات چاپ شده ما در سطح بین‌المللی کاهش یابد.

دسترسی نداشتن به مقالات و فرسودگی تجهیزات

صالحی همچنین دو عامل دیگر را هم در عقب ماندگی ما مطرح می‌کند: عامل دیگر دسترسی نداشتن به پایگاه‌های اطلاعاتی است و تلاش می‌کنیم با تسویه حساب دسترسی به پایگاه‌ها، دسترسی استادان و محققان به پایگاه‌ها ممکن شود. از سوی دیگر تجهیزات ما فرسوده و تجهیزات تحقیقاتی پیشرفته هم بسیار گران قیمت است.