بی مهری هنر هفتم به بانوان تاریخ اسلام

به گزارش مجله خبری نگار، طی سال‌های گذشته، اخبار مختلفی درباره ساخت فیلم و سریال با محوریت شخصیت حضرت معصومه (س) منتشر شده است. سال ۹۹ نیز اعلام شد که جواد افشار با همکاری مجتبی امینی در مقام تهیه‌کننده، سریالی را درباره این شخصیت تولید خواهد کرد، اما در نهایت پروژه به تولید نرسید و جواد افشار نیز این روز‌ها مشغول ساخت سریال «ناریا» در فضای امنیتی و پلیسی است. فیلم «اخت‌الرضا» به کارگردانی مجتبی طباطبایی و با مشارکت آستان مقدس حضرت معصومه (س) و مجموعه شبکه‌های کربلا (عتبه حسینی)، اولین اثری است که به برهه‌ای از زندگی حضرت معصومه (س) می‌پردازد و سفر این حضرت از مدینه به قم را به تصویر کشیده است. این پروژه در قالب مستند داستانی تولید شده و از ۱۹ مهر در سینما‌ها به نمایش درآمده است. به بهانه نمایش این فیلم، با مجتبی طباطبایی درباره تولید «اخت‌الرضا» و چالش‌های پرداختن به یک شخصیت مقدس، گفتگو کردیم.

چطور شد که سراغ ساخت اثری درباره حضرت معصومه (س) رفتید؟

بنده سابقه کار تلویزیونی و نمایشی داشتم و به تاریخ اسلام هم علاقه‌مند هستم. طی تجربه‌های مختلف مانند شرکت در نمایش‌های آیینی، ساخت مجموعه‌های تلویزیونی درباره تاریخ اسلام از جمله مجموعه ارحام مطهره برای شبکه الکوثر و مطالعات تاریخی، به داستان‌ها و زندگی‎ درخشان ارحام مطهره پی بردم. قصه حضرت معصومه (س) به عنوان خواهر امام رضا (ع)، می‌توانست دستمایه یک کار داستانی باشد. ایده ساخت این اثر به ذهن یکی از دوستان آقای رمضانی خطور کرده بود و به صورت جهادی یک پژوهش اولیه هم انجام داده بودند. برای تولید این اثر یک هم‌نوایی صورت گرفت و تولید «اخت‌الرضا» آغاز شد؛ این کار در حد بضاعت ناچیز ماست، نه در خور شان حضرت.

چرا از میان ابعاد مختلف زندگی ایشان، موضوع سفر حضرت را برای روایت «اخت‌الرضا» انتخاب کردید؟

ما در حوزه ارحام مطهره و پرداختن به شخصیت‌های معصوم یا نزدیک به معصوم، ملاحظاتی داریم که گاهی درست و گاهی وسواس بیش از حد است و مانع معرفی این شخصیت‌ها به نسل جوان می‌شود. جدا از آستان مقدس حضرت معصومه (س)، قطعا خود ما هم ملاحظاتی داشتیم و نمی‌خواستیم چهره حضرت را نشان بدهیم و از نور و تمهیدات دمده استفاده کنیم، بنابراین نمی‌توانستیم در قصه به شخصیت اصلی نزدیک شویم. به همین علت دو بستر را انتخاب کردیم؛ یکی بستر روایت که شخصیت حضرت معصومه (س) از دید چه کسی روایت شود. سراغ سه شخصیت مامور عباسی در جایگاه دشمن، برادر حضرت یعنی «اسحاق بن موسی» و خادمه حضرت که نسبت سببی هم با ایشان دارد، رفتیم. در بستر داستانی هم دنبال یک زمان درخشان بودیم، درخشان‌ترین و پرچالش‌ترین زمان زندگی حضرت فاطمه معصومه (س) سفرشان بود که ناتمام ماند.

«اخت‌الرضا» یک مستند داستانی است، به نظرتان اگر وجه داستانی آن پررنگ‌تر بود، فیلم جذاب‌تر و تاثیرگذارتر نمی‌شد؟

قطعا همین طور بود، اما دو نکته وجود دارد. اولا مستندات تاریخی موجود درباره حضرت فاطمه معصومه (س) یک مقدار کم است، دوم مستندات موجود کمی ضد و نقیض است، یعنی قطعا نمی‌توانید بگویید حضرت بر اثر زهر به شهادت رسیدند، نمی‌توانید به طور قطع بگویید بر اثر رنج سفر یا بر اثر شبیخون بوده. فیلم خیلی سعی کرد به مستندات متعهد باشد، مثلا در فیلم ندیدیم که حضرت معصومه (س) حلوای مسمومی را که آوردند، میل کردند یا خیر. خودمان را در جایگاهی قرار ندادیم که قضاوت کنیم.

من به عنوان فیلم ساز قطعا علاقه‌مند هستم که تخیلات خودم را دخیل کنم، اما من این جرئت را به خودم نمی‌دهم و به نظرم دوستان دیگر کارگردان هم نباید چنین جرئتی به خودشان بدهند، چون وقتی شما جهانی را به تصویر می‌کشید، خواه ناخواه ذهنیت مخاطب‌تان را دستخوش تغییرات می‌کنید. یعنی وقتی چهره یک معصوم را نشان می‌دهید، آن چهره خواه ناخواه در ناخودآگاه فرد ثبت و ضبط می‌شود، بنابراین مستندات برایمان مهم بود. چون این اثر اولین تولید مشترک دو آستان مطهر است، حساسیت‌های بیشتری وجود داشت و ما باید از محتوا بسیار مراقبت می‌کردیم، بال محتوایی قصه به بال تکنیکی می‌چربید. هرچند که ما سعی کردیم در بال تکنیکی تمام تلاشمان را انجام دهیم، سعی کردیم تا جایی که به تاریخ لطمه وارد نشود، داستان و شخصیت خلق کنیم. هادی مقدم‌دوست عزیز در جایگاه مشاور کارگردان و نویسنده، بسیار به ما کمک کردند و ما هم سعی کردیم ضمن مقید بودن به فضای مستند، داستان هم داشته باشیم.

آقای مقدم‌دوست دقیقا چه کمکی به پروژه کردند؟

ایشان در فاز دوم پروژه به ما اضافه شدند و در سیر داستانی شدن قصه یعنی رشد شخصیت‌ها، پرداختن به جزئیات شخصیت و پررنگ‌تر شدن نقاط عطف داستان، بسیار به ما کمک کردند. مثلا درباره شخصیت «اسما» به عنوان خادمه حضرت و شخصیتی که در ابتدا دارای یک بینش است و در انتها بینش متفاوتی پیدا می‌کند، خیلی کمک و عناصر داستانی‌مان را تقویت کردند.

در «اخت‌الرضا» دیدیم که زنان شیفته حضرت و مجلس حدیث ایشان هستند، اما چرا به جزئیات این موضوع پرداخته نشد و اطلاعات بیشتری درباره آن داده نشد؟

بر اساس مستندات موجود، حرکت ایشان زینب‌وار و روشنگرانه بوده، اما مستندات تاریخی در کلام و حدیث نیست. اشاره شده که ایشان در طول مسیر، احادیث مربوط به غدیر و حدیث فواطم را می‌گفتند و در مسیر حرکت‌شان، سر مزار پدر و سیدالشهدا رفتند. شروع حرکت‌شان به سمت مرو هم انتهای تابستان و شروع پاییز و سرما بوده است. این‌ها مستندات تاریخی موجود بود، اما در همین اشاره‌ها هم سعی کردیم به مستندات مقید باشیم، یعنی وارد خلق شخصیت‌های آن چنانی نشویم. اگر هم می‌خواستیم به حضرت نزدیک شویم باید برای ایشان صدا می‌گذاشتیم، اما سلیقه یا انتخاب شخصی من این بود که چنین کاری نکنیم، چون واقعا نسبت به حضرت معصومه (س) غیرت دارم، از این جهت به خودم چنین اجازه‌ای ندادم. شاید مقصر این وسواس بیش از حد من باشم و انتقاد‌ها را می‌پذیرم.

چرا برای ترکیب بازیگران، سراغ چهره‌های مشهور نرفتید؟

من از انتخاب بازیگران این فیلم بسیار راضی هستم. به عقیده من، به خصوص برای شخصیت‌های تاریخی باید از بازیگرانی استفاده کنید که چهره یا گریم آن‌ها طوری باشد که با کار‌های قبلی‌شان متفاوت باشد. ما بازیگران خوبی را جلوی دوربین آوردیم، آقای جواد طاهری بازیگر مطرح و بسیار توانمند سینما هستند، آقای حمید تاج‌دولتی هم در فیلم‌های خوبی مانند «محمد رسول‌ا...» و «بوی پیراهن یوسف» بازی کردند، اما یک سری چهره‌ها را معرفی کردیم، مثلا آقای مجید امیری در نقش مامور عباسی، بازیگر بسیار مستعد و کاربلدی است و دارای جایزه جشنواره تئاتر فجر است، این‌ها بازیگرانی هستند که در این فضای چهره‌زده شاید در حاشیه قرار گرفتند. خانم سهیلا محققی دختر بسیار مستعد و آینده‎داری است، من روی انتخاب ایشان بسیار تاکید داشتم، حتی اگر دستم برای انتخاب بازیگر بازتر بود.

قطعا بخشی از موضوع هم به مسائل مالی برمی‌گردد، یعنی وقتی یک پروداکشنی داری که یک سی‌ام یا یک پنجاهم برآورد یک کار تاریخی روال معمول است، دستت بسته می‌شود. ما دستمان در انتخاب بازیگران فرعی خیلی بسته بود و اذیت شدیم. وقتی این کار را ساختیم، بودجه محدودی برای یک مستند بازسازی داشتیم، نه یک کار داستانی! بنابراین گشتیم دوستان مستعد و آینده‌دار را پیدا کردیم و می‌خواستیم به حضرت معصومه (س) عشق و علاقه داشته باشند. ما اجازه ندادیم هرکسی وارد این حیطه شود، کسانی را آوردیم که عقیده و ایدئولوژی دارند، اتفاقا همراه ما بودند و می‌شود گفت یک کار جهادی انجام دادند.

با توجه به ملاحظات مذهبی و محدودیت‌های مستندات تاریخی موجود، می‌توان درباره شخصیت‌های مقدس فیلم ساخت؟

به نظر من می‌شود. بن‌مایه سینما، تئاتر است و تئاتر در یونان باستان مبتنی بر مراسم آیینی و اعتقادات افراد بوده است. در تئاتر تجربه داشتیم و دیدیم چه اقبالی نسبت به تئاتر‌های آیینی درباره حضرات می‌شود، اما نکته‌ای که در سینما مغفول مانده این است که اگر به دو بال محتوا و تکنیک به یک اندازه اهمیت بدهیم، اتفاقی که باید رخ می‌دهد. مثلا یک تعزیه اجرا می‌شود که در آن افراد همه در دستگاه می‌خوانند، گاهی هم یک تعزیه خانگی و محلی در حد بضاعت برگزار می‌شود، ما می‌گوییم قطعا آن اولی نیستیم و سعی کردیم اگر مصداق دومی هستیم، یک مقدار بهتر و باکیفیت‌تر باشیم. ما باید به این سمت برویم که می‌شود درباره حضرت معصومه (س) یک قصه گفت، مخاطب را درگیر کرد و به تاریخ هم وفادار ماند. ان شاءا... این اثر یک فتح باب است برای اتفاقات بهتر، چون ما به خصوص در حوزه زنان تاریخ اسلام خیلی کم کار کردیم. ملاحظات دینی و مذهبی را مدنظر داشته باشیم و تکنیک را هم رعایت کنیم.

ساخته بعدی شما هم یک اثر تاریخی و مذهبی خواهد بود؟

بله، با افتخار دوست دارم باز هم در این زمینه کار کنم. یک طرح بسیار درخشان وجود دارد که حاضرم در آن خادمی کنم، طرحی درباره مادربزرگ امام زمان (عج) حضرت سوسن داریم. در برهه‌ای که امام حسن عسکری در زندان محصور بودند، ایشان رسالت تاریخ تشیع را به دوش کشید. یک طرح بسیار خوب تاریخی در راستای بحث ارحام مطهره است. در شرایطی که تبلیغات مسمومی درباره اسلام و زن می‌شود، ببینید آن‌ها چطور بروز و ظهور اجتماعی و تاریخ‌سازی دارند. یک پیشنهاد دیگر هم دوستان از مشهد مطرح کردند، روایتی به نام از «مدینه تا مرو» درباره آقا امام رضا (ع) که آن هم در مرحله نگارش اولیه طرح است. چه ما و چه دوستان دیگر اگر بتوانند این اثر را تولید کنند، اتفاق بسیار خوبی است.

منبع: خراسان