زبان ایرانی باستانی سر از «کتیبه ناشناخته کوشان» درآورد!

به گزارش مجله خبری نگار،یک تیم تحقیقاتی از گروه زبان‌شناسی دانشگاه کلن توانسته نظام نوشتاری متعلق به امپراتوری کوشان، یکی از پرنفوذترین ایالات در تاریخ آسیای مرکزی، را رمزگشایی کند.

نظام نوشتاری کوشان بیش از ۷۰ سال معمای پیچیده‌ای برای محققان بود و اکنون تیمی از محققان در دانشگاه کلن توانسته‌اند آن را رمزگشایی کنند. محققان طی سالیان تصاویر کتیبه‌هایی که در غار‌ها پیدا شده بود را به همراه ویژگی‌های کاسه‌ها و ظروف گلی از کشور‌های مختلف آسیای میانه بررسی کردند تا قطعات این پازل را در کنار یکدیگر بچینند.

آن‌ها نخستین‌بار در مارس ۲۰۲۳ بخشی از رمز‌های مکشوفه درباره «کتیبه ناشناخته کوشان» را در کنفرانسی آنلاین در جمهوری تاجیکستان به اشتراک گذاشتند.

اکنون در حدود ۶۰ کاراکتر شناسایی و قابل خواندن شده و تیم تحقیقاتی در حال کشف کاراکتر‌های دیگر است. جزئیات این رمزگشایی در نشریه Transactions of the Philological Society در دسترس است.

کشف جدیدی که به موفقیت بزرگی انجامید

«کتیبه ناشناخته کوشان» نظامی نوشتاری است که در حدود ۲۰۰ قبل‌ازمیلاد تا ۷۰۰ بعدازمیلاد در بخش‌هایی از آسیای مرکزی مورد استفاده بود. این خط هم با عشایر اولیه در استپ‌های اوراسیا، مانند یوئه‌چی‌ها، و هم با سلسله کوشان‌ها مرتبط دانسته شده است. کوشان‌ها امپراتوری‌ای را بنا نهادند که یکی از کار‌های مهم آن توسعه بوداییسم در شرق آسیا بود. آن‌ها همچنین آثار معماری و هنری مهمی خلق کردند.

تاکنون چندین کتیبه کوشانی که اکثرشان کوتاه هستند و اغلب از قلمرو‌های کنونی کشور‌های تاجیکستان، افغانستان و ازبکستان به دست آمده‌اند، شناسایی شده‌اند. یک کتیبه سه‌زبانه طولانی‌تر نیز توسط یک باستان‌شناس فرانسوی در دهه ۱۹۶۰ در افغانستان کشف شد. این کتیبه روی صخره بزرگی به ارتفاع ۴.۳۲۰ متر روی قله قرابایو، در ۱۰۰ کیلومتری جنوب غربی کابل، پیدا شد.

این نظام نوشتاری از دهه ۱۹۵۰ شناخته شد، اما تلاش‌ها برای رمزگشایی آن ناموفق ماند. تااینکه در سال ۲۰۲۲، یک کتیبه دو زبانه کوتاه حکاکی‌شده روی صخره‌ای در شمال غرب تاجیکستان در ۳۰ کیلومتری دوشنبه، پیدا شد. این کتیبه علاوه بر بخش‌هایی که به زبان ناشناخته نوشته شده بود، بخش‌هایی به زبان شناخته‌شده باختری داشت.

این کشف باعث شد که تلاش‌ها برای رمزگشایی دقیق کتیبه ناشناخته کوشان از سر گرفته شود. چندین محقق هر کدام به صورت مجزا شروع به مطالعه مجدد کتبیه‌ها کردند. درنهایت، زبان‌شناسان از دانشگاه کلن توانستند بخش‌هایی از نظام نوشتاری کتبیه دوزبانه جدید را با همکاری یک باستان‌شناس تاجیک به نام دکتر بوبومولو بوبومولوو، رمزگشایی کنند.

موفقیتی ۲۰۰ سال بعد از رمزگشایی از هیروگلیف‌های مصری

تیم تحقیقاتی از همان روشی که در گذشته برای رمزگشایی کتیبه‌های ناشناخته، مثل هیروگلیف مصری با استفاده از سنگ روزتا، کتیبه‌های ایران باستان که به زبان میخی نوشته شده بودند و کتیبه‌های خطی B به یونانی، استفاده کردند: به لطف بخش شناخته‌شده کتیبه‌ای که در تاجیکستان پیدا شد (که به زبان باختری و زبان ناشناخته کوشان است) و کتیبه سه‌زبانه‌ای که در افغانستان پیدا شده بود (که به زبان‌ها قندهاری، هندو-آریایی میانه و زبان ناشناخته کوشان است)، محققان توانستند به تدریج نکاتی را درباره نوع و زبان این کتیبه‌ها استخراج کنند.

موفقیت بزرگ این تیم تحقیقاتی نهایتاً وقتی به ثمر نشست که آن‌ها توانستند نام سلطنتی وِما تختو Vema Takhtu را در متن موازیِ باختری و معادل آن یعنی «پادشاه پادشاهان» را در متنی که به زبان ناشناخته کوشان نوشته شده بود شناسایی کنند. این عنوان نشانه خوبی از زبان ناشناخته بود. محققان گام‌به‌گام با استفاده از متن موازی که به زبان باختری نوشته شده بود، توانستند توالی کاراکتر‌ها را تحلیل و ارزش آوایی کاراکتر‌های انفرادی را مشخص کنند.

کلیدی برای فهم بهتر فرهنگ کوشان

برطبق تحقیقات این گروه، کتبیه کوشان به زبان کاملاً ناشناخته ایرانی میانه نوشته شده که نه با زبان باختری و نه با زبان سکایی ختن که زمانی در غرب چین صحبت می‌شد، همانند نیست. این زبان احتمالاً مابین زبان باختری و سکایی ختن توسعه پیدا کرده است.

این زبان یا زبانی بوده که جمعیت ساکن در باختر شمالی (بخشی از تاجیکستان امروزی) به آن صحبت می‌کردند یا زبانی بوده که برخی مردمان عشایری در آسیای داخلی که اصالتاً متعلق به شمال‌غربی چین بودند (یوئه‌چی‌ها) به آن صحبت می‌کردند.

به گمان در دوره خاصی از تاریخ این زبان در کنار باختری، قندهاری/هندو‌آریایی میانه و سانسکریت، زبان‌های رسمی امپراتوری کوشان بودند.

محققان نام اولیه Eteo-Tocharian را برای توصیف این زبان جدید ایرانی پیشنهاد دادند. این گروه در تحقیقات آینده به آسیای مرکزی سفر خواهد کرد تا با همکاری باستان‌شناسان تاجیک به شناسایی کتیبه‌های احتمالی بیش‌تر بپردازد.

نویسندگان می‌گویند: «رمزگشایی از این کتیبه می‌تواند درک ما را از زبان و تاریخ فرهنگی آسیای مرکزی و امپراتوری کوشان افزایش دهد؛ درست مثل رمزگشایی از هیروگلیف مصری یا گلیف‌های مایا‌ها که به فهم تمدن‌های مصر و مایا کمک کردند.»

منبع:راهنماتو