آلودگی هوا صرفاً مخصوص فصول سرد نیست!

به گزارش مجله خبری نگار/اکونیوز، محققان مرکز ادمونتون کانادا اعلام کرده اند که گرمای زیاد هوا در روز‌های آفتابی می‌تواند موجب تشدید آلودگی شود و از این رو تردد در چنین هوایی برای افراد آسیب پذیر مساعد نیست. بنابر همین گزارش، علت اصلی آلودگی بیشتر هوا درفصول سرد ابری بودن و محبوس شدن هوا می‌باشد که در سطوح پایینی که در مجاورت زمین قرار می‌گیرد آلوده‌تر خواهد بود. واکنش‌های شیمیایی آلاینده آلودگی هوای شهر تهران در روز‌های گرم سال، دلایل متعددی دارد. از فعل و انفعالات اشعه خورشید با مواد شیمیایی موجود در هوا تا تاثیر آن روی ازن، از اثرگذاری اشعه خورشید روی ذرات معلق تا حتی آلودگی ناشی از فرسایش لاستیک تایر‌ها و آلودگی صنایع حاشیه شهرها. نورخورشید و گرمای آن یکی از اجزای لاینفک زندگی بشر است که اگر نباشد، زندگی در روی کره خاکی عملا غیرممکن می‌شود. با این حال همین اشعه حیاتی، اگر بیشتر از حد مجاز باشد و یا گرمای ناشی از آن بیش از اندازه معمول باشد، می‌تواند عاملی باشد برای تهدید سلامت انسان. هوایی که ما تنففس می‌کنیم به‌طور عمده از دو عنصراصلی نیتروژن (۷۸٪) و اکسیژن (۲۱٪) تشکیل شده‌است. با این وجود در کنار این دو عنصر، عناصری، چون نئون، آرگون، زنون، کریپتون و هلیم به مقادیر اندک و ترکیباتی، چون کربن دی‌اکسید، کربن مونوکسید، متان و برخی هیدروکربن‌ها، و اکسید‌های نیتروژن و گوگرد نیز، در مقادیری کمتر در هوا یافت می‌شوند. حالا تابش شدید آفتاب و افزایش درجه حرارت می‌تواند باعث شود تا غلظت این عناصر افزایش پیدا کند و خود، به آلاینده‌های هوا بدل شوند. فاطمه شاهسوند، پژوهشگر محیط زیست و توسعه پایدار در این زمینه می‌گوید: اصولا گرما باعث می‌شود تا آلاینده ها، به نوعی محبوس شوند. انگار که هوا در یک گلخانه بزرگ محبوس شده باشد. درواقع افزایش دما باعث می‌شود تا این آلاینده‌های خطرناک، مثل وارونگی هوا در زمستان عمل کنند. یعنی، چون غلظت این ذرات به خاطر گرما زیاد می‌شود، نمی‌توانند به خوبی جابجا شوند و همین مساله می‌تواند باعث افزایش درصد این عناصر و آلایندگی هوا شوند. عاملی به نام تولید برق و خودروسواری در این میان برخی عوامل هستند که به دلیل آنکه با سوخت و ساز و احتراق سروکار دارند، می‌توانند در تابستان‌ها باعث تشدید آلودگی هوا شوند. دکتر یوسف شریفی، رئیس سابق سازمان کنترل کیفیت هوای تهران در این زمینه می‌گوید: همانطور که می‌دانید نیروگاه‌های ما توسط سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند از سویی این همه خودرویی که در سطح شهر‌های بزرگ و بخصوص تهران وجود دارند نیز گرما و آلودگی تولید می‌کنند. گرما و آلایندگی این دو مورد یعنی نیروگاه‌ها و سوخت‌های فسیلی نه تنها باعث تشدید آلودگی در تابستان‌ها می‌شوند که گرمای حاصل از آنها نیز در کنار گرمای طبیعی هوا، باعث تشدید واکنش‌های شیمیایی اتمسفر شده و تولید ذرات معلق و ازن و... می‌کنند که هر کدام به نوبه خود جزء آلاینده‌های مهم محسوب می‌شوند. ازن در صدر در میان عناصر موجود در هوا، حکایت ازن، اما حکایت دیگری است. ازن در شهر تهران هنگام شروع فصل گرم بیشتر از فصل زمستان باشد و حتی ازن در برخی از روز‌های تابستان تبدیل به شاخص آلاینده در پایتخت می‌شود. اصولا دو نوع ازن (O ٣) در اتمسفر وجود دارد که شامل ازن خوب (لایه ازن یا ازن موجود در لایه استراتوسفرهوا) و ازن بد (ازن موجود در ترپوسفر یا سطح زمین) می‌شود. گاز ازن از ترکیب سه اتم اکسیژن ایجاد می‌شود و یک اکسیدکننده قوی است. ازن گازی تقریباً بی‌رنگ با بویی خاص شبیه بوی هوای تازه که در دمای معمولی به صورت گاز وجود دارد و چگالی آن ۵/۱ برابر اکسیژن در شرایط استاندارد است. ازن خوب از ورود اشعه ماوراء بنفش نور خورشید به زمین جلوگیری می‌کند و ازن در سطح زمین و یا ازن بد که به عنوان آلاینده از آن یاد می‌شود، جزو آلاینده‌های ثانویه محسوب می‌شود. شاهسوند در مورد این آلاینده می‌گوید: این آلاینده به طور مستقیم در هوا منتشر نمی‌شود بلکه توسط واکنش‌های شیمیایی بین اکسید‌های نیتروژن (NOx) و ترکیبات آلی فرار (VOCs) در حضور نور خورشید ایجاد می‌شود و به همین علت، میزان ازن در تابستان و در وسط روز بیش از سایر مواقع است. به گفته وی ازن هنگامی تشکیل می‌شــود که آلاینده‌های منتشــره ازخودروها، نیروگاه ها، پالایشگاه‌ها، کارخانه‌های شیمیایی و سایر منابع در حضور نور خورشید واکنش شــیمیایی انجام می‌دهند. محمدصابر باغخانی پور، سرپرست شرکت کنترل کیفیت آلودگی هوای تهران، اما معتقد است که این آلاینده چندان نگران کننده نیست. وی در گفتگو با «شهروند» می‌گوید: این آلاینده بیشتر در بین ساعت‌های ١١ تا ١٥ افزایش پیدا می‌کند. یعنی مانند بسیاری از آلاینده‌ها نیست که در طول روز وجود داشته باشد. آلایندگی آن نیز چندان زیاد و موضوعی جدی نیست که جای نگرانی داشته باشد. براساس آمار اما، این آلاینده طی چند سال گذشته در برخی شهر‌ها و بخصوص تهران افزایش محسوسی داشته است. با این حال باغخانی پور معتقد است که این افزایش چندان چیز جدیدی نیست: اصولا از سال ٩٥-٩٦ به بعد، سنجش گاز‌های آلاینده دقیق‌تر شده است. در واقع تا پیش از آن دستگاه‌های ما قابلیت سنجش ازن را نداشت بعد از آن هم یا قابلیت و پتانسیل کالیبراسیون این دستگاه‌ها وجود نمی‌شده یا اگر کالیبراسیون می‌شده، چندان دقیق نبوده است. اما الان این امر به صورت دقیق انجام می‌شود و برای همین آمار دقیقی از آلایندگی ازن داریم. اما آلاینده ازن چه عوارضی را به دنبال دارد؟ شاهسوند در مورد این موضوع می‌گوید: آلاینده ازن سبب ایجاد تنگی نفس و خس‌خس سینه، ایجاد درد وقتی نفس عمیق کشیده می‌شود و سرفه و خارش‌گلو، تشدید بیماری‌های ریه مانند آسم، آمفیزم و برونشیت مزمن، افزایش تعداد حملات آسم و ... می‌شود. کاهش رطوبت گرد و غبار ناشی از افزایش دما آلاینده دیگری است که در تابستان دامن شهرنشین‌های بزرگ را می‌گیرد.. درواقع کاهش رطوبت خاک ناشی از گرما، زمینه ایجاد گرد و غبار را فراهم می‌کند. ذرات معلقی که از اصلی‌ترین آلاینده‌ها در آلودگی هوا است و می‌تواند در سیستم تنفسی و قلبی تاثیر بگذارد. شاهسوند در این خصوص نیز می‌گوید: وقتی بارش کم می‌شود و در عوض گرما افزایش می‌یابد، هوا خشک می‌شود و باعث به وجود آمدن گرد و غبار می‌شود که در تابستان‌ها به شدت بیشتر است. این آلاینده‌ها جزء رایج‌ترین آلاینده‌ها در تابستان هستند که البته چندان هم به آن پرداخته نمی‌شود. نقش پنهان لاستیک ها، اما شاید جالب باشد که بدانید به اعتقاد برخی از کارشناسان، لاستیک‌های فرسوده نیز نقش موثری در افزایش آلایندگی هوا در تابستان‌ها دارند. شاهسوند یکی از همین کارشناس هاست که در این مورد می‌گوید: براساس مطالعات انجام شده، تایر‌های فرسوده چیزی بین هزار تا ٢ هزار برابر بیشتر از اگزوز خودروها، باعث آلودگی هوا می‌شوند! یعنی وقتی لاستیک‌های فرسوده و بی کیفیت روی آسفالت‌های داغ خیابان‌ها در تابستان حرکت می‌کنند، براثر سایش، ذرات معلقی در هوا منتشر می‌کنند که به شدت آلوده کننده است. اما متاسفانه کمتر کارشناسی به این موضوع اشاره می‌کند و توجه دارد! سکون هوا در تابستان عامل دیگری که به گفته کارشناسان در تشدید آلودگی هوا در تابستان سهم بسزایی دارد مساله سکون هواست. به زبان ساده عدم وزش باد‌های پر قدرت موجب انباشتگی آلودگی در مجاورت زمین می‌شود و با توجه به اینکه در روز‌های گرم و آفتابی تابستان نیز با عدم وزش باد مواجه می‌شویم اکثرا هوای آلوده خواهیم داشت. عاملی که مانع از آن می‌شود که آلایندگی ناشی از صنایع از بین بروند. دکتر رامین عزتی - عضو هیات علمی دانشکده علوم زیستی دانشگاه خوارزمی - بر این باور است که آلاینده‌های تابستانی مانند آلاینده‌های هیدروکربنی برای سلامت انسان به مراتب خطرناکتر از آلاینده‌های فصل زمستان هستند: توده هوای گرمی که در حال حاضر وارد کشور ما شده از سمت آفریقای شمالی است که در آن مقدار زیادی آلاینده وجود دارد. این هوای آلوده با مواد آلاینده صنعتی موجود در شهر تلفیق و سبب می‌شود که آلودگی مدت زمان بیشتری در سطح شهر بماند و گرما را در خود نگه دارد. به گفته او در فصل تابستان با آلاینده‌های هیدروکربنی مانند آلاینده‌های نفتی و سوخت‌های فسیلی مانند بنزین، گازوییل و سوخت‌های ماشین مواجه هستیم که چسبندگی بیشتری دارند و مدت زمان طولانی‌تری در اتمسفر باقی می‌مانند. وی معتقد است که در فصل زمستان هر خانه یک منبع آلایندگی است. در این فصل سوخت‌هایی مانند گازوئیل و گازاز کارخانه‌ها و منازل ساطع می‌شود که منبع آلایندگی هستند، اما آلاینده‌های تابستانی برای سلامت انسان به مراتب خطرناک‌تر از آلاینده‌های زمستانی هستند چراکه آلاینده‌های دارای بنیاد ازت و گوگرد - که از اتومبیل‌ها خارج می‌شود- در فصل تابستان در قسمت‌های پایینی اتمسفر نگهداری می‌شود و بر سلامت انسان تاثیر می‌گذارد. چه باید کرد؟ با تمام این تفاصیل به نظر می‌رسد هنوز یک سوال اساسی بی پاسخ مانده است. اینکه برای کاهش آلایندگی در روز‌های گرم تابستان چه باید کرد؟ سوالی که تقریبا همه کارشناسان یک پاسخ واحد به آن می‌دهند. یوسف رشیدی در این زمینه می‌گوید: واضح است باید عوامل ایجاد آلودگی مانند صنایع، خودروها، تایرها، مراکز ایجاد گرد و غبار کاهش پیدا کند. این هم میسر نمی‌شود جز با یک برنامه مدون و همکاری همه دستگاه‌های ذیربط و نظارت نهاد‌های مربوطه.