احتکار داده‌ها و اطلاعات؛ منشأ ناکارآمدی حکمرانی آب و محیط زیست

به گزارش مجله خبری نگار، میل دستگاه‌های دولتی به احتکار داده‌ها و اطلاعات و محرمانه خواندن بخش از آن‌ها آفتی است که در چند دهه‌ی گذشته دامن‌گیر بخش‌های آب و محیط زیست بوده است. این آفت مثل همه‌ی مشکلات مبتلابه بخش آب، افت و خیز‌هایی را در طول زمان تجربه کرده، در سال‌های اخیر، اما این بیماری شدت گرفته و به سطحی رسیده که حتی پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکترای دانشجویان رشته‌های مرتبط با مهندسی آب و محیط زیست در دانشگاه‌ها نیز معطوف به استفاده از داده‌های حوضه‌های آبریز سایر کشور‌ها شده است. این روند نشان دهنده‌ی نقش کلیدیِ دسترسی آسان به داده‌ها و اطلاعات در تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه در حوزه‌ی آب و محیط زیست است.

بنفشه زهرایی - عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان این مطلب در یاداشتی که در اختیار ایسنا گذاشته آورده است: "حمله‌های سایبری به پایگاه‌های اطلاعاتی و تغییر ساختار نهادی بخش آب مهمترین عللی بوده که توسط مدیران بخش آب دولت برای محدود کردن دسترسی به برخی از بانک‌های اطلاعاتی ذکر شده است. قاعدتاً انتظار می‌رفت با تقویت امنیت پایگاه‌های داده‌ها و اطلاعات و گذر از هرج و مرج در ساختار نهادی بخش آب دولت در پایان دولت دوازدهم، سطح دسترسی حداقل به پیش از این محدودیت‌ها بازگردد. اما تجربه‌ی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که نظام حکمرانی کشور به ایجاد محدودیت‌ها چسبندگی پیدا می‌کند و حتی پس از رفع عللِ ایجاد کننده‌ی محدودیت‌ها، حس امنیت بیشتری در فضای محدودیت دسترسی کاربران پیدا می‌کند که مایل به حفظ آن است.

در حوزه‌ی آب و محیط زیست، اما این محدودیت‌ها می‌تواند تبعات بسیار زیان‌باری برای کشور داشته باشد. در حال حاضر، عدم شفافیت فرآیند‌های حاکم بر انتشار داده‌ها و اطلاعات و برنامه ریزی منابع آب کشور به سطحی رسیده که حتی تبادل اطلاعات مورد نیاز برای برنامه‌ریزی‌های کلان مثلا تدوین برنامه هفتم توسعه به شکلی کارآمد صورت نمی‌گیرد و بعضا مورد گلایه نهاد‌هایی فرابخشی مثل سازمان حفاظت محیط زیست کشور و سازمان برنامه و بودجه کشور نیز قرار می‌گیرد. فرآیند‌هایی مثل تدوین برنامه‌های توسعه، اما زمان بندی خود را دنبال می‌کنند و اگر اطلاعات لازم به موقع مبنای تدوین بند‌های برنامه قرار نگیرد، فرصت پنج ساله‌ای برای تصمیم سازی صحیح از بین می‌رود.

هر چه سطح امنیت آبی نازل‌تر می‌شود و تنش‌های آبی شدت می‌گیرد نیاز به دسترسی سهل‌تر به اطلاعات آب و محیط زیست شدت می‌گیرد. حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی، امری است که نیاز به مشارکت همه‌ی مردم دارد و بدون دسترسی به اطلاعات و شفافیت در فرآیند‌های تصمیم گیری، ایجاد هم‌افزایی بین ظرفیت‌های کارشناسی، نهادی و مردمی ناممکن است.

علاوه بر موارد ذکر شده، مشخص نیست، دولت‌ها تا چه حد اختیار تصمیم گیری در مورد به حراج گذاشتن منابع طبیعی یک کشور را بدون نظرخواهی از عموم مردم دارند. به طور مثال، در حال حاضر طرح‌های بسیار بزرگی برای نمک زدایی آب دریا و انتقال آن به فلات مرکزی و استخراج آب ژرف در دست مطالعه و اجراست که در این طرح‌ها، منابع آب و انرژی تجدیدناپذیر کشور مصرف می‌شود. برون‌داد اطلاعات و گزارش‌ها از این طرح‌ها کاملا حداقلی است و در مواردی مثل آب ژرف، در رده بندی محرمانه قرار دارد و همین امر نیز باعث شده عموم مردم و متخصصان و فعالان حوزه‌های آب و محیط زیست نتوانند به شکل موثری در فرآیند مطالعه و اجرای این طرح‌ها به عنوان کنشگر محیط زیست نقش‌آفرینی کنند.

به عنوان نمونه‌ای از اینکه گردش ضعیف اطلاعات، چگونه می‌تواند فرآیند‌های تصمیم سازی و تصمیم گیری را مختل کند، سوال‌هایی از زیربنایی‌ترین داده‌های مرتبط با برنامه ریزی کلان آب کشور را در ادامه مطرح کرده‌ام. سیاست‌گذاران، قانون‌گذاران و دولت‌مردان می‌توانند میزان اشراف خود به شرایط امنیت آبی کشور را با پاسخ دادن به این سوالات بسنجند. کسانی که پاسخ این سوالات را نمی‌دانند اطلاعات کافی برای تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری و مقررات‌گذاری ندارند:

تفاوت برداشت و مصرف آب چیست؟

حجم سالانه برداشت آب و مصرف آب بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی چقدر است؟

آب قابل برنامه ریزی چیست و حجم آن برای بخش‌های مختلف مصرف کننده‌ی آب و همچنین محیط‌زیست چقدر است؟

آب قابل برنامه ریزی برای دستیابی به چه اهداف کلانی محاسبه می‌شود؟

اضافه مصرف آب بخش‌های مختلف نسبت به آب قابل برنامه‌ریزی چقدر است؟

پروانه‌ی مصرف آب چیست؟
بهره برداران از آب زیرزمینی که دارای پروانه بهره برداری معتبر هستند، چه تعدادی هستند؟
تفاوت منابع آب تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر چیست؟
منابع آب سطحی تجدیدپذیر و منابع آب زیرزمینی تجدید پذیر و تجدید ناپذیر ایران چقدر است؟
بخش‌های مصرف کننده‌ی آب تا کنون چه میزان از منابع آب تجدید ناپذیر زیرزمینی ایران را مصرف کرده‌اند و چه میزان از این منابع باقی مانده است؟

ارتباط فرونشست زمین با مصرف آب زیرزمینی چیست؟

چه میزان از ظرفیت کل آبخوان‌های کشور ناشی از فرونشست تا کنون از بین رفته است؟

روند کلی تغییرات کیفیت آب آبخوان‌های در حال افت کشور چگونه بوده است؟

آب شرب چه سهمی از جمعیت کشور به منابع آب ناپایدار متکی است؟

سهم اشتغال و ارزش افزوده بخش‌های مختلف مصرف کننده‌ی آب چقدر است؟

سهم تغییر اقلیم در افت منابع آب تجدید پذیر سطحی و زیرزمینی ایران چقدر است؟

آب مجازی معادل واردات محصولات استراتژیک غذایی ایران چقدر است؟

آب مجازی معادل صادرات محصولات کشاورزی ایران چقدر است؟

تولید هر یک از محصولات غذایی استراتژیک ایران، چه میزان از مصرف آب کشور را به خود اختصاص داده است؟

تبادلات آب سطحی و زیرزمینی ایران با کشور‌های همسایه‌اش چقدر است و در سال‌های اخیر، چه تغییراتی داشته است؟