نخستین مجتهدِ رسانه‌ای تاریخ ایران

به گزارش مجله خبری نگار،  امروز، سالروز شهادت شیخ فضل‌ا... نوری است؛ مجتهدی که در عصر مشروطه، عَلَم مشروطه مشروعه را برافراشت و کوشید تا در آن بلوا و بلبشویی که مشروطه‌خواهان تندرو به راه‌انداخته بودند، راه را از بیراهه تمایز دهد و مردم را درباره مسیری که در پیش دارند، آگاه کند. شاید در میان افرادی که به مخالفت با مشروطه‌خواهان تندرو برخاستند، هیچ‌کس به اندازه شیخ شهید، آماج حملات و توهین‌های سخت قرار نگرفت و افزون بر این، حرف‌ها، سخنان و دیدگاه‌هایش سانسور نشد.

نگاهی به زندگی و اقدامات شیخ فضل‌ا... نوری نشان می‌دهد که او، علاوه بر جایگاه رفیعی که در حوزه فقاهت داشت، از هوش سیاسی بسیار بالایی برخوردار بود؛ شیخ شهید، به خوبی بازی‌های سیاسی و فریبکاری‌ها را تشخیص می‌داد، در تحلیل، بسان یک سیاستمدار کهنه‌کار رفتار می‌کرد و نقد او، مبتنی بر منطقی بود که آحاد جامعه، قادر به درک و شناختن آن بودند.

انعکاس این منطق قوی را می‌توان در مجموعه «لوایح» شیخ فضل‌ا... نوری دید؛ این لوایح که به «روزنامه آقاشیخ فضل‌ا...» نیز شهرت دارد، با هدایت و مدیریت شخص وی و توسط یاران و همفکرانش، در دوران تحصن شیخ شهید در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) انتشار یافت و امروزه، یکی از مهم‌ترین اسناد در دسترس، برای مطالعه افکار و دیدگاه‌های سیاسی شیخ فضل‌ا... نوری و جناح طرفدار مشروطه مشروعه محسوب می‌شود. شیخ شهید، نخستین مجتهدی بود که در عصر مشروطه، به فکر انتشار جریده و روزنامه افتاد؛ او به خوبی دریافته‌بود که مخالفان مشروطه مشروعه، چگونه از ظرفیت مطبوعات برای اشاعه افکار خود استفاده می‌کنند.

ماجرای تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم (ع)

توجه شیخ فضل‌ا... نوری به اهمیت مطبوعات، از نخستین گام‌هایی که در نهضت مشروطه برداشت، آغاز شد. شاید خیلی‌ها، به دلیل بمباران رسانه‌ای مخالفان شیخ شهید، این موضوع را ندانند که او، از حامیان مشهور مشروطیت، پیش از پیروزی آن بود و تنها، بعد از استقرار مشروطه و به دلیل اقدامات تندرو‌ها و افرادی که عموماً مشکوک به ارتباطات مخفیانه خارجی یا وابستگی به فرقه‌های ضاله بودند، نظریات مخالف خود را ابراز کرد. تحصن شیخ و یارانش در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) روز سوم تیرماه سال ۱۲۸۶ و پس از آن آغاز شد که مشروطه‌خواهان تندرو و ضد دین، در اقدامی توام با خشونت، در ۱۲ خرداد همان سال به دفتر روزنامه «صبح صادق»، به مدیریت مرتضی قلی‌خان مؤیدالممالک که اصول پیشنهادی شیخ فضل‌ا... نوری را برای مشروعه شدن مشروطیت، در یک صفحه کامل منتشر کرده‌بود، هجوم بردند و بعد از تخریب و انهدام وسایل، مؤیدالممالک را به شدت مضروب کردند؛ پس از این هجمه، در ۲۸ خردادماه نیز، مخالفان در اقدامی ناشایست و غیرقابل توجیه، به مجلس عزای فاطمیه که بانی آن شیخ شهید بود، هجوم بردند و مانع برپایی مجلس عزاداری شدند (این‌ها رویداد‌هایی است که معمولاً به چشم مخالفان شیخ فضل‌ا... نوری نمی‌آید!).

پس از این اتفاقات، تلاش شیخ فضل‌ا... برای انتشار نظرات و انتقاداتش در مطبوعات به جایی نرسید و تندرو‌ها اصلاً مجال اظهارنظر رسانه‌ای به وی ندادند. این بود که به همراه تعدادی از همفکران و شاگردانش، به حرم حضرت عبدالعظیم (ع) رفت و در آن‌جا متحصن شد و به علما و روحانیون پیام داد که اگر مایل هستند در جمع متحصنان شرکت کنند. بعد از سه، چهار روز، ۱۸ نفر از علمای مجتهد، ۵۰ واعظ و روضه‌خوان، ۳۰۰ طلبه و دویست نفر از کسبه و نزدیک به هزار نفر از عموم مردم، به شیخ شهید پیوستند. سخنرانی‌های شیخ شهید و یارانش در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) نقش مهمی در بیداری مردم داشت، اما برای انتشار این مطالب، نیاز به تریبونی قوی‌تر و کارآمدتر بود. به همین دلیل، شیخ فضل‌ا... نوری به فکر انتشار این مطالب در قالب جریده و گاهنامه افتاد. این جریده که به «لوایح» شهرت داشت، به هیچ کدام از روزنامه‌های آن زمان شبیه نبود؛ در واقع باید آن را گزارشی مفصل بدانیم که با عنوان «لوایح» در اختیار مردم قرار می‌گرفت. متن آن توسط همفکران و احیاناً شاگردان شیخ شهید نوشته می‌شد و به تأیید وی می‌رسید.

مطالعه این نوشته‌ها، دلیل «لایحه» نامیده شدن آن‌ها را به خوبی نشان می‌دهد؛ در لغتنامه‌های فارسی، یکی از معانی لایحه، «نامه مفصل» است و مکتوبات شیخ فضل‌ا... نوری که در قالب روزنامه «لوایح» انتشار می‌یافت، نامه‌های مفصلی بود که با انشایی محکم، برای بیان اعتقادات و انتقادات او به رشته تحریر درمی‌آمد. از منظر نگارشی، لوایح با گزارش‌های تنظیمی روزنامه‌های آن دوره فرق اساسی داشت؛ بسیار طولانی بود و از ساختار‌های منطقی و فلسفی دقیقی پیروی می‌کرد؛ آن را با نثری فاخر نوشته‌بودند، اما نثر «لوایح» در عین فاخر بودن، فاقد کنایات و تمثیلات ثقیل که مانع از فهم دقیق آن توسط عموم مردم می‌شد، بود؛ به دیگر سخن، لوایح شیخ شهید به دست هر فرد باسوادی که می‌افتاد، خوانده و فهمیده می‌شد. این روش در نگارش متون رسانه‌ها، نه قبل و نه بعد از انتشار «لوایح» تکرار نشد. امروزه استادان فن روزنامه‌نگاری معتقدند که مطالب تهیه شده برای انتشار، باید از مزیّت «کوتاه بودن مطلب» برخوردار باشد؛ اما نباید از یاد ببریم که این رویکرد، مربوط به سلیقه مخاطبان امروز است که به انواع اسباب‌های رسانه‌ای مجهزند؛ ۱۱۵ سال قبل و در زمان انتشار لوایح شیخ فضل‌ا... نوری، تنها رسانه موجود، بعد از منبر‌ها و سخنرانی‌ها که البته وسعت عمل محدودی داشت، روزنامه‌هایی بود که در سطح کشور انتشار می‌یافت. از این رو، نگارش لوایح به صورت مفصل و طولانی، نه فقط مخالف طبع خوانندگان نبود، بلکه روانی و استواری مطالب آن، شوق مخاطب را برای مطالعه کامل آن در پی داشت.