آیت‌ا... طالقانی؛ نقطه تلاقی وحدت ملی و تقریب مذهبی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: آیت ا... طالقانی را همه می‌شناختند. سید باصفایی که مبارزات بی امانش از او کوهی برای تکیه همه ساخته بود. سید محمود علائی طالقانی در اسفند سال ۱۲۸۹، در روستای گلیرد، از توابع طالقان دیده به جهان گشود. پدرش ابوالحسن علائی طالقانی، که به تعبیر امام (ره)، در رأس پرهیزکاران قرار داشت، از روحانیون عالم و مبارزی بود که پسر، ساده زیستی و صراحت لهجه را نخستین بار از منش و رفتار او آموخت. مقدمات را در زادگاه گذراند و در ۱۰ سالگی راهی قم شد و دروس خود را در مدارس رضویه و فیضیه طی کرد و پس از اخذ درجه اجتهاد از آیت ا... سید عبدالکریم حائری، در سال ۱۳۱۸ به تهران آمد تا نخستین حرکت سیاسی خود را در قالب انتشار بیانیه‌ای علیه رضاخان، به دلیل کشف حجاب و مفاسد موجود، انجام دهد. او به دلیل انتشار این بیانیه، نخستین زندان خود را تجربه کرد. این تجربه، سبب پیوند ناگسستنی او با مبارزه شد و سیدمحمود طالقانی را عملاً وارد عرصه مبارزات سیاسی کرد.

هدایتگر نسل جوان

آیت ا... طالقانی در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰، با درک اهمیت ورود جوانان و به ویژه دانشجویان به مقوله‌های دینی و آشنایی آن‌ها با معارف اسلامی، کانون اسلام را تاسیس و جلسات منظم تفسیر را برقرار کرد؛ جلساتی که ثمره‌های گران قدری نظیر شهید رجایی داشت. کوشش بی وقفه او برای برقراری رابطه‌ای مستحکم میان حوزه و دانشگاه، از او شخصیتی کاریزماتیک برای هر دو گروه ساخت. صفا و صداقت طالقانی، در معاشرت با دیگران نیز، بر گیرایی شخصیت وی می‌افزود. با شکل گیری فدائیان اسلام، وی به جانبداری از شهید نواب صفوی پرداخت و از مشی مبارزاتی او حمایت می‌کرد. با وقوع کودتای ۲۸ مرداد و تحت تعقیب قرار گرفتن اعضای فدائیان اسلام، طالقانی به حامی جدی آن‌ها بدل شد. منزل او در تهران، به مأمنی برای فدائیان اسلام و رهبرشان، شهید نواب صفوی تبدیل شد.

مرحوم طالقانی، برای در امان ماندن تعدادی از یاران شهید نواب، آن‌ها را به روستای زادگاهش برد و در آن‌جا مخفی کرد؛ تاوان این حمایت، زندانی دیگر برای ابوذر زمان بود. از سال ۱۳۳۲ به بعد فعالیت‌های تبلیغی آیت ا... طالقانی، به ویژه در محیط‌های دانشگاهی، شتاب دو چندانی گرفت. مسجد هدایت به عنوان پایگاه فعالیت‌های آن مرحوم به پناهگاه و مأمن بسیاری از نیرو‌های جوان و انقلابی بدل شد که در وانفسای دهشتناک سال‌های پس از کودتا، به دنبال مکانی برای آموختن و فعالیت می‌گشتند.

به قول مرحوم دکتر شریعتی: «در سال‌های خفقان ظلمانی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تنها طالقانی و مسجد هدایت، چون مناره‌ای در کویر، قامت فریاد بود.» او مسجد را به کانونی برای مبارزه با استبداد تبدیل کرد. با فرا رسیدن بهمن سال ۱۳۴۱، طالقانی، همسو با امام خمینی (ره)، به مقابله جدی با همه پرسی انقلاب به اصطلاح سفید پرداخت و آن را یک «خیمه شب بازی» نامید. درست در همان زمان بود که مخالفت و مبارزه وی با رژیم صهیونیستی، سبب شد رژیم شاه وی را مجدد بازداشت و روانه زندان کند.

منادی تقریب

آیت ا... طالقانی تنها در حوزه سیاست داخلی فعال نبود. نگاه تقریبی او به مسائل جهان اسلام از وی چهره‌ای فراملی ساخت. او هرگاه در زندان نبود، همایش‌های تقریبی را پی می‌گرفت. در سال ۱۳۳۱ به کنفرانس «شعوب المسلمین» کراچی دعوت شد و پس از آن، در کنفرانس قدس (۱۳۳۸) و کنفرانس اسلامی قاهره (۱۳۴۰) شرکت کرد. مرحوم طالقانی با ترجمه کتاب «امام علی بن ابی طالب (ع)» که تألیف شده یکی از محققان تقریبی اهل سنت بود، کوشید تا موضوع تقریب را در ذهن جوانان ایرانی نیز نهادینه کند. او در مقدمه این کتاب نوشت: «راه تقریب، که جمعی از علمای بیدار و مجاهد پیش گرفته اند، همین است که با نور تفکر، محیط ارتباط اسلامی را روشن سازند و با نوک قلم، باقی مانده ابر‌های تاریک از افق فکری مسلمانان را زائل گردانند تا وحدت واقعی پایه گیرد، نه اتحاد صوری و قراردادی.»

رنج‌های یک عمر مبارزه

مرحوم طالقانی پس از اعتراض به انقلاب به اصطلاح سفید، بازداشت و زندانی شد؛ همزمان با همین دوره از زندان او، واقعه ۱۵ خرداد و بازداشت امام خمینی (ره) به وقوع پیوست. او اعتراض خود و گروهی از زندانیان را در متن اعلامیه ای، با عنوان «دیکتاتور خون می‌ریزد»، منتشر و همراهی خود را با نهضت آغاز شده اعلام کرد. همین اعتراض، زمینه را برای حبس بلند مدت وی فراهم و بیدادگاه شاه، وی را به تحمل ۱۰ سال حبس محکوم کرد. امام (ره) ضمن بیاناتی درباره حکم زندان مرحوم طالقانی و تعدادی از زندانیان سیاسی، در فروردین سال ۱۳۴۳، فرمودند: «تا این چیز‌ها نباشد کار درست نمی‌شود، تا زندان رفتن‌ها نباشد پیروزی به دست نمی‌آید.

هدف، بزرگ‌تر از آزاد شدن عده‌ای از زندان است، طرد عمال اسرائیل است، اتحاد با کشور‌های اسلامی است.» در این حبس طولانی مدت نیز، مرحوم طالقانی به آموزش و هدایت زندانیان پرداخت. مجموعه تفاسیر وی با نگاه ویژه اش به مسائل روز جهان اسلام، یادگار همین دوره است. او پس از کش و قوس‌های بسیار، سرانجام در آبان سال ۱۳۵۷ از زندان آزاد شد و در جریان انقلاب، نقشی مهم و محوری ایفا کرد. امام (ره) با شناختی که از آیت ا... طالقانی داشتند، او را به عضویت شورای انقلاب منصوب کردند که زمینه را برای فعالیت گسترده وی فراهم کرد. آیت ا... طالقانی صراحت لهجه خویش را تا پایان عمر حفظ کرد.

آن مرحوم، در واپسین روز‌های حیات خود و پس از شهادت شهید مطهری، ریاست شورای انقلاب را بر عهده گرفت و در آخرین مسئولیتی که امام (ره) به وی محول کردند، برای اقامه نماز جمعه، دانشگاه تهران را به عنوان محل برگزاری انتخاب کرد تا باز هم زمینه را برای حضور دانشگاهیان در عرصه اجرای احکام اجتماعی دین مهیا کند. آیت ا... طالقانی سرانجام پس از عمری مجاهدت و پایمردی، در سحرگاه ۱۹ شهریور سال ۱۳۵۸، دارفانی را وداع گفت. پیکر وی در جوار مرقد شهدای انقلاب اسلامی در بهشت زهرا (س) تهران به خاک سپرده شد.