نامهربانی روسی به خزر

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: تجربه تلخ آب شدن دریاچه ارومیه، حالا نگاه‌ها را به سمت و سوی دریای خزر معطوف کرده و کاهش ۲ متری سطح آب طی حدود ۳۰ سال و سرعت تغییر اقلیم نگرانی‌هایی را برای همسایگان آن پدید آورده است. روز گذشته در معدود نوبت‌هایی که کاهش سطح آب دریای خزر موضوع صحبت مسئولان ارشد کشور قرار گرفته است، وزیر کشور در مراسم افتتاح دومین رویداد مدیریت بحران ایران قوی، گفت: «یکی از نگرانی‌ها در حوزه مدیریت بحران کاهش تراز آب دریای خزر و آثار منفی آن روی کشور‌های حاشیه این دریاست و دلیل این اتفاق نیز کاهش ورودی آب به دریای خزر است و در همین راستا نیز پیش بینی شده که اگر روند کنونی ادامه یابد، دریای خزر در چند دهه آینده خشک خواهد شد. جدای از این که این پیش بینی دقیق است یا خیر؟ باید گفت که این یک واقعیت است که باید کشور‌های حاشیه خزر به آن بیندیشند و برای آن چاره جویی کنند.»

قبل از ورود به بررسی دلایل کاهش تراز آب در این دریا، خوب است چند عدد و رقم را مرور کنیم:

-معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست: از سال ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۱ که روند کاهش تراز آب شروع شده، حدود ۲ متر از سطح آب کاهش یافته و به کمترین میزان در ۳۰ سال اخیر رسیده است.

-سرپرست مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر: در یک بازه ۹۹ ساله تراز آب دریای خزر ۲۵ متر بیلان منفی داشته است و از سال ۱۹۳۰ که دوره شروع سدسازی‌ها بود، کاهش تراز آب به طول ۳ متر رخ داده است! سالانه یک متر از سطح آب دریای خزر معادل ۳۸۰ میلیارد مترمکعب بر اثر تبخیر از دست می‌رود و این میزان تبخیر در سواحل جنوبی خزر بیشتر از دیگر مناطق خواهد بود.

-رئیس سازمان حفاظت محیط زیست: میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است. ورودی دریای خزر کاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار اعلام شده که قریب یک متر در ۴ ـ ۵ سال اخیر دریا عقب‌نشینی داشته و در سال به طور میانگین دریای خزر ۲۰ سانتی متر عقب‌نشینی می‌کند.

وقتی رودخانه ولگا نامهربان می‌شود.

اما این که چرا سطح آب این دریا رو به کاهش است، جدا از مسئله تغییر اقلیم و کم بارشی‌های گسترده، گرم شدن زمین و سرعت بالای تبخیر آب، باید نظری هم به وضعیت حقابه‌های این دریاچه بیفکنیم. ورودی آب‌های سطحی حدود ۷۴ تا ۸۵ درصد آب ورودی خزر را تامین می‌کند که طبق برآوردها، رودخانه ولگا در روسیه با حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب از کل ۳۲۰ میلیارد مترمکعب آب ورودی از طریق آب‌های سطحی، حدود ۸۰ درصد آب ورودی به خزر را تامین می‌کند. ایسنا نیز در بررسی حقابه‌های خزر می‌نویسد: بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریزند و رود ولگا به تنهایی نزدیک به ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند که احداث سد‌های جدید توسط روسیه (۴۰ سد ساخته شده و ۱۸ سد دیگر در دست مطالعه و ساخت) روی رودخانه قابل کشتیرانی ولگا موجب کاهش دبی آب ورودی به دریای خزر و آغاز روند عقب نشینی آب در ساحل جنوبی آن شده است.

انگشت اتهام به سوی روسیه

در پاسخ به این پرسش که آیا رودخانه ولگا حقابه دریای خزر را می‌دهد یا خیر، باید بگوییم که خیر. پایگاه خبری دیده بان ایران، چندی قبل در این باره به نقل از علی سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست نوشت:

«ورودی‌های دریای خزر از سوی کشور‌های همسایه بسته شده، مخصوصا ورودی رود ولگا نیز بسته شده است. از طرفی میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است.» شاید همین عملکرد روس‌ها در عدم پرداخت حقابه خزر بوده است که مطالعات مشترک دانشمندان آمریکایی و روسی با آخرین مدل‌های محاسباتی که در زمینه گرمایش زمین انجام داده‌اند، پیش بینی کردند سطح آب دریای خزر تا پایان قرن کنونی بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش می‌یابد.

دیپلماسی چند جانبه خزری

تجربه‌های پیشین درباره حقابه‌های شرقی و شمال غرب کشور نشان می‌دهد، هرجا دیپلماسی آبی، قوی و قدرتمند عمل نکرده، این مردم بوده اند که متضرر شده اند. ماجرا‌های قطع دو دهه حقابه هیرمند که منجر به خشک شدن تالاب هامون در سیستان و بلوچستان شده، نمونه‌ای از این واقعیت است.

عرصه دیپلماسی آبی در حوزه حقابه خزر، حالا، اما صدای کشور‌های ساحلی خزر را درآورده است. ۵ کشور ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان سال هاست که ذیل کنوانسیون حقوقی خزر همکاری‌های مشترکی دارند که البته این همکاری‌ها همواره با فراز و فرود همراه بوده است. تازه‌ترین اقدامات در بخش دیپلماسی این کشور‌ها نیمه آبان گذشته با حضور وزرای خارجه این کشور‌ها در روسیه برگزار شد که وزرای خارجه ایران و ترکمنستان نسبت به کاهش حجم آب رودخانه‌های ورودی به خزر هشدار دادند.

آن طور که خبرگزاری فارس گزارش کرده، امیرعبداللهیان در این نشست گفته است: «.. یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش رو، تهدید پایین آمدن سطح تراز آب دریای خزر ناشی از عوامل انسانی و غیر انسانی از جمله کاهش حجم آب رودخانه‌های ورودی به دریای خزر، تغییرات اقلیمی، احداث سد‌ها و مخازن و تاسیسات صنعتی و کشاورزی در مسیر رودخانه‌های ورودی به دریای خزر است. متاسفانه تداوم پسروی آب دریای خزر طی سال‌های اخیر تاثیرات منفی بر تاسیسات بندری و کشتیرانی، اکوسیستم، زندگی آبزیان و تالاب‌های منحصر به فرد دریای خزر گذاشته و باعث افزایش آلاینده‌ها در استان‌های ساحلی دریای خزر شده است. حل این معضل قطعا نیازمند عزم جمعی پنج کشور ساحلی است.»

کارگروه ۵ کشور ویژه کاهش سطح آب

این رایزنی ها، هشدار‌ها و اعتراض کشور‌ها نسبت به قطع حقابه خزر از ولگا، در نهایت منجر به تشکیل کارگروه مشترک میان کشور‌های خزر شد و در بیانیه پایان نشست نیمه آبان در مسکو این طور آمد: «از ابتکار ایجاد یک کارگروه در مورد کاهش عمق دریای خزر حمایت نموده و به کارگروه سطح بالا دستور می‌دهند تا توجه ویژه‌ای به این موضوع در چارچوب بررسی همکاری‌های خود در دریای خزر داشته باشد.»

حال این که این کارگروه تا چه حد بتواند در مسیر پیگیری‌های خود، روسیه را به پرداخت کامل حقابه ملزم کند، سوالی است که برای دریافت پاسخ، باید کمی صبور باشیم.