شیوع بالای «سالمند آزاری»/ هشدار؛ سوءبرداشت‌ها از «لوس شدن سالمندان»

به گزارش مجله خبری نگار، احمد دلبری با اشاره به رشد سریع جمعیت سالمندان در ایران، اظهار کرد: طبق گزارش‌های سازمان آمار ایران، سهم جمعیت بالای ۶۰ سال و بیشتر در ایران به شدت در حال افزایش بوده و این یعنی نیازهای مراقبتی، درمانی و اجتماعی سالمندان نیز افزایش یافته است. با این تفاسیر اما برخی مطالعات نشان داده‌اند که شیوع سالمندآزاری بسیار بالا است، برای مثال، یک مرور نظام‌مند (سیستماتیک) در ایران گزارش داده که شیوع کلی سالمندآزاری حدود ۴۸.۳ درصد در جمعیت بالای ۶۰ سال است.

وی ادامه داد: در مطالعه‌ای دیگر، شیوع برآوردی سالمندآزاری در ایران ۵۶.۴ درصد گزارش شده که نشان می‌دهد بیش از نیمی از سالمندان ممکن است در معرض یکی از اشکال سالمندآزاری باشند. البته این نکته قابل توجه است که این آمار به معنای گزارش همه موارد نیست، زیرا سالمندآزاری اغلب پنهان می‌ماند، گزارش نشده و بسیاری از سالمندان به دلایل فرهنگی، ترس، وابستگی یا فقدان آگاهی، سکوت می‌کنند.

رئیس انجمن علمی سالمندی ایران درباره مهم‌ترین عوامل مؤثر در بروز سالمندآزاری به ارائه توضیحاتی پرداخت و افزود: پدیده‌ سالمندآزاری نتیجه‌ تعامل چندین عامل فردی، خانوادگی، اجتماعی و ساختاری است. بر اساس شواهد علمی، وابستگی فیزیکی یا شناختی (مانند ناتوانی حرکتی، دمانس، آلزایمر)، فقر مالی یا وابستگی اقتصادی به خانواده، انزوای اجتماعی و عدم دسترسی به خدمات حمایتی و سابقه‌ تعارض در روابط گذشته با فرزندان یا همسر از جمله دلایل مؤثر در بروز سالمندآزاری است، به طوریکه مطالعات ایرانی نشان داده‌اند سالمندانی که نیازمند مراقبت طولانی‌مدت هستند یا دچار اختلالات شناختی شده‌اند، بیش از دیگران در معرض خشونت‌اند.

دلبری از دیگر عوامل مؤثر در بروز سالمندآزاری را مربوط به مراقب یا فرزند دانست و تصریح کرد: استرس مراقبتی بالا، به‌ویژه در افرادی که مسئولیت مراقبت از سالمند را بدون آموزش یا حمایت کافی بر عهده دارند، مشکلات روانی یا مصرف مواد مخدر یا الکل، بیکاری یا فشار اقتصادی فرزندان، تجربه‌ کودک‌آزاری یا خشونت در گذشته (چرخه‌ بازتولید خشونت) از عوامل موثر در بروز سالمندآزاری مربوط به مراقب یا فرزند است.

رئیس انجمن علمی سالمندی ایران همچنین عوامل خانوادگی و بین‌نسلی همچون فرهنگ سلطه و نابرابری قدرت در خانواده، نگرش‌های سن‌ستیزانه (Ageism) که منجر به بی‌ارزش دانستن سالمندان می‌شود و نبود مرز مشخص بین نقش مراقبت و نقش فرزند را از دیگر عوامل سالمندآزاری عنوان کرد.

وی همچنین با اشاره به عوامل ساختاری و اجتماعی در بروز سالمندآزاری گفت: نبود نظام مراقبت رسمی از سالمندان، ضعف حمایت‌های قانونی و حقوقی از سالمندان، نبود خدمات توانبخشی و مشاوره خانواده و تابو بودن افشای خشونت خانگی علیه سالمندان از عوامل موثر بر بروز سالمندآزاری است. بنابراین سالمندآزاری محصول مستقیم فرسودگی سیستم خانواده، بحران اقتصادی، ضعف نهادهای مراقبتی و نبود آموزش عمومی درباره سالمندی است. هرچند خشونت فیزیکی رسانه‌ای می‌شود، اما خشونت‌های خاموش‌تر مانند بی‌توجهی، محرومیت اقتصادی و تحقیر کلامی بسیار شایع‌ترند و کمتر دیده می‌شوند.

رئیس انجمن علمی سالمندی ایران با اشاره اینکه سالمندآزاری دغدغه‌ای جدی به شمار می‌رود، تاکید کرد: سالمندان به‌واسطه افزایش ناتوانی، وابستگی به مراقبت، بیماری‌های مزمن، کاهش ارتباطات اجتماعی و انزوای بیشتر، آسیب‌پذیری‌شان افزایش یافته و این‌ها عوامل زمینه‌ای سالمندآزاری هستند. از آنجایی که ساختار خانواده در ایران به دلایلی همچون کاهش تعداد فرزندان، مهاجرت، افزایش خانواده‌های تک‌نسل، کاهش حمایت‌های مالی و اجتماعی از سالمندان در حال تغییر است، بالطبع این موضوعات فشار مراقبتی و روانی را روی خانواده‌ها افزایش داده و ریسک سالمندآزاری را بیشتر کرده‌اند.

به گفته دلبری، عدم وجود زیرساخت‌های کافی برای مراقبت سالمندان (مثل خانه سالمندان تخصصی، خدمات مراقبتی خانگی، پوشش مناسب بیمه‌ای، آموزش مراقبان) باعث شده سالمندان و خانواده‌ها در وضعیت بحرانی‌تر قرار بگیرند.

وی در پاسخ به سوالی درباره شایع‌ترین نوع سالمندآزاری در کشور، بیان کرد: شایع‌ترین نوع سالمندآزاری از نوع «غفلت» است؛ یعنی سالمندی که به مراقبت لازم دسترسی ندارد، یا نادیده گرفته می‌شود. چند داده قابل استناد از مطالعات ایرانی در سال ۱۳۹۸ در تهران نیز نشان داده که ۶۰ درصد سالمندان حداقل یکی از انواع خشونت شامل بی‌توجهی، خشونت کلامی، اقتصادی، فیزیکی و روانی را تجربه کرده‌اند. پژوهش دیگری در اصفهان در سال ۱۴۰۰ نیز نشان داده تا ۷۵ درصد سالمندان بی‌توجهی را تجربه‌ کرده‌اند.

رئیس انجمن علمی سالمندی ایران در ادامه درمورد پیامدهای سالمندآزاری بر سلامت جسمی و روانی سالمندان توضیح داد و یادآور شد: از نظر پیامدهای جسمی، سالمندآزاری جسمی یا غفلت از مراقبت می‌تواند منجر به آسیب‌های حرکتی، شکستگی استخوان، کاهش توان بدنی و افزایش ناتوانی شود. کسانی که مورد آزار یا غفلت قرار گرفته‌اند، بیشتر دچار بیماری‌های جسمی مزمن، دردهای مزمن و اختلالات دستگاه گوارش می‌شوند. همچنین علائمی مانند بیحالی، لرزش بدن، درد معده، افزایش قند یا فشار خون و بی‌خوابی در سالمندانی که مورد سوء‌رفتار قرار گرفته‌اند، مشاهده می‌شود.

دلبری با اشاره به پیامدهای روانی و روحی، نیز خاطرنشان کرد: سالمندانی که مورد آزار یا غفلت قرار گرفته‌اند، در مقایسه با سالمندان بدون تجربه آزار، افسردگی، اضطراب، انزوای اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس، و اختلالات خواب بیشتری دیده می‌شود؛ به طوریکه مطالعات ایرانی نیز نشان داده‌ سالمندان مورد سوء‌رفتار، احساس «بی‌پناهی»، «تحقیر» و «ترس از تماس با دیگران» دارند که این خود به کاهش مشارکت اجتماعی، افزایش تنهایی و تشدید بیماری‌های روانی منجر می‌شوند.

وی معتقد است که سالمندآزاری صرفاً یک مسئله اخلاقی یا خانوادگی نیست، بلکه چالش سلامت عمومی است که سلامت جسمی و سلامت روان سالمندان را به‌طور جدی تهدید می‌کند. از آنجایی هم که سالمندان به‌علت تغییرات سنی، بیماری مزمن یا کاهش استقلال، آسیب‌پذیری بیشتری دارند، اینگونه پیامدها می‌تواند کیفیت زندگی آن‌ها را تا حد بسیار زیادی کاهش دهد.

بنابر گفته دلبری و بر اساس مقالات علمی داخلی و مطالعات بین‌المللی، موارد زیر رایج‌ترین سوءبرداشت‌هایی هستند که موجب سالمندآزاری می‌شوند:

۱. «سالمند لج‌بازه/ لوس شده»

سوءبرداشت: اعضای خانواده گاهی کاهش حافظه، پرخاشگری یا بی‌حوصلگی سالمند را نوعی «لج‌بازی» یا «ناز کردن» تلقی می‌کنند. ولی واقعیت علمی این است که این رفتارها ممکن است نشانه‌هایی از زوال شناختی، افسردگی، یا سندرم‌های نورولوژیک (مثل دمانس، پارکینسون یا افسردگی پنهان در سالمندان) باشند.

۲. «بهتره تصمیم‌ها رو ما براش بگیریم»

سوءبرداشت: تصور رایج این است که سالمند توان تصمیم‌گیری ندارد، پس خانواده از روی دلسوزی همه تصمیمات را می‌گیرد. ولی واقعیت علمی است که این نوع مراقبت بیش‌ازحد (Overprotection) می‌تواند به کاهش عزت‌نفس، احساس بی‌ارزشی و افزایش انزوا در سالمندان منجر شود و نوعی خشونت روانی پنهان محسوب می‌شود.

۳. «اگه با نوه‌هامون تند حرف زد، حق داریم دعواش کنیم»

سوءبرداشت گاهی خانواده‌ها در پاسخ به رفتارهای تند یا بی‌ملاحظه سالمند، با خشونت یا بی‌احترامی پاسخ می‌دهند. ولی واقعیت علمی این است که این واکنش‌ها اغلب حاصل تغییرات عصبی یا عاطفی در سالمندان است، نه از روی عمد یا قصد آسیب. پاسخ پرخاشگرانه خانواده، نوعی خشونت متقابل است.

۴. «سالمند چیزی نمی‌فهمه، نمی‌خواد بدونن چی شده»

سوءبرداشت: در بسیاری از خانواده‌ها سالمند از تصمیمات مهم (مانند خرید خانه، درمان پزشکی، مسائل مالی) کنار گذاشته می‌شود. ولی واقعیت علمی این است که محروم‌کردن سالمند از اطلاعات یا تصمیم‌گیری، باعث تضعیف حس تعلق، افزایش اضطراب و احساس بی‌فایده بودن می‌شود.

۵. «ما که کتکش نزدیم! پس سالمندآزاری نکردیم»

سوءبرداشت: تصور عمومی از آزار، فقط شامل خشونت فیزیکی است. ولی واقعیت علمی این است که بی‌توجهی به دارو، تغذیه، نظافت، ارتباط عاطفی، محدودکردن آزادی‌های ساده و حتی نگفتن یک «سلام» گرم هم می‌تواند مصداق آزار روانی یا غفلت باشد.

وی تاکید کرد که سالمندآزاری همیشه با نیت بد شروع نمی‌شود. اما نادیده‌گرفتن نیازهای جسمی، روانی، اجتماعی و شناختی سالمندان، حتی اگر از روی محبت یا ناآگاهی باشد، می‌تواند به خشونت پنهان تبدیل شود.

در همین راستا دلبری به ارائه راهکارهایی برای مقابله با سالمندآزاری پرداخت و تصریح کرد: آموزش خانواده‌ها (از طریق رسانه، مراکز بهداشتی، پزشکان خانواده)، تقویت برنامه‌های آموزشی مراقبین غیررسمی و گسترش خدمات حمایت روانی و مددکاری برای خانواده‌ها و مراقبان می‌تواند به مقابله با سالمندآزاری کمک کند.

رئیس انجمن علمی سالمندی ایران تصریح کرد: پیشگیری از سالمندآزاری نه‌تنها ممکن است، بلکه ضروری و حیاتی است؛ به‌ویژه با توجه به موج جمعیتی سالمندان در ایران و افزایش فشارهای خانوادگی و اجتماعی؛ بر اساس تجربیات بین‌المللی و داده‌های داخلی، مجموعه‌ای از اقدامات ساختاری، آموزشی، فرهنگی و حمایتی باید هم‌زمان پیاده‌سازی شود:

۱. آگاه‌سازی عمومی:

الف) اجرای کمپین‌های رسانه‌ای درباره انواع سالمندآزاری (فیزیکی، روانی، اقتصادی، غفلت و…)

ب) استفاده از صداوسیما، شبکه‌های اجتماعی، مراکز سلامت، مساجد و مدارس برای ترویج احترام به سالمندان

ج) برگزاری «هفته آگاهی از سالمندآزاری» مشابه کشورهای توسعه یافته

۲. آموزش مراقبان رسمی و غیررسمی

الف) طراحی دوره‌های آموزشی برای اعضای خانواده، پرستاران، کارکنان مراکز نگهداری

ب) آموزش درباره شناخت اختلالات روان‌شناختی سالمندان (دمانس، افسردگی، اضطراب، اختلالات رفتاری و…)

ج) افزایش آگاهی درباره مراقبت بدون خشونت و مهارت‌های ارتباطی با سالمندان

۳. تقویت حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی

الف) ارائه کمک‌هزینه مراقبتی به خانواده‌هایی که از سالمند وابسته مراقبت می‌کنند

ب) توسعه خدمات مراقبت در منزل و مراکز روزانه

ج) راه‌اندازی «خط تلفن گزارش سالمندآزاری» با امکان مداخله فوری

۴. نظارت، غربالگری و گزارش

الف) گنجاندن پرسش‌های غربالگری خشونت در ویزیت‌های پزشک خانواده

ب) آموزش مددکاران و روان‌شناسان برای شناسایی موارد پنهان

ج) تقویت همکاری بین بهزیستی، نظام سلامت و نهادهای قضایی برای مداخلات سریع؛ از جمله اقداماتی هستند که لازم است اجرا شود.