غفلت نابخشودنی از تاریخ مهندسی آب ساسانیان

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: بیش از یک دهه از زمانی که مسئولین مربوطه درخصوص وضعیت سازه‌های آبی شوشتر هشدار داده‌اند می‌گذرد؛ هشداری که جدی گرفته نشد و طی روز‌های گذشته دوباره زمزمه‌هایی از ناپایداری دیواره غربی خبرساز شده است. مدت‌ها است که بستر خاک رس، شرایط جوی و محیطی، لوله‌های آب فرسوده، املاح و فاضلاب دست به دست هم داده‌اند و هر روز از شیب تپه‌های دیواره غربی سازه آبی می‌کاهند تا کم‌کم این سازه‌های جهانی را به نابودی بکشانند. اما حالا مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر می‌گوید که در طول دو ماه گذشته شرایط عوامل آسیب‌رسان و عوامل تشدیدکننده ناپایداری تا حد ممکن کنترل شده و اظهار امیدواری می‌کند که وضعیت این مجموعه پایدار شود.

خریداری خانه‌های تاریخی

بیش از ۲۵ خانه در کنار این مجموعه وجود دارند که یکی یکی توسط پایگاه سازه‌های آبی شوشتر خریداری می‌شوند، تا عملیات تخریب و در نهایت سبک‌سازی صورت گیرد. یک فعال میراث فرهنگی می‌گوید که از سال ۱۳۹۷ زنگ خطر سازه‌های آبی شوشتر جدی‌تر به صدا درآمده است. به گفته مجتبی گهستونی؛ اگرچه اقدامات اولیه برای اجرای پروژه تثبیت دیواره غربی آغاز شده، اما با توجه به نفوذ آب در برخی نقاط، خسارت‌هایی به بدنه وارد آمده است و با توجه به نزدیکی بارش‌های پاییزی، احتمال اینکه شاهد آسیب‌های دیگری در آینده باشیم دور از ذهن نیست.

قدمتی به وسعت تاریخ

سیستم آبی تاریخی شوشتر که با نام سازه‌های آبی تاریخی شوشتر از آن یاد می‌شود، حداقل ۱۷۰۰ سال قدمت دارد. مجموعه‌ای به هم پیوسته شامل پل‌ها، بندها، آسیاب ها، آبشارها، کانال‌های دستکند و تونل‌های عظیم هدایت آب که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند. این سازه‌ها که به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند، توسط ساسانیان و برای بهره بردن بیشتر از آب جاری ساخته شدند.

رانش دیواره ۴۰۰ متری

خطر رانش دیواره ۴۰۰ متری در غرب سازه‌های آبی تاریخی شوشتر تهدیدی جدی برای سازه‌های آبی باستانی ثبت جهانی و خانه‌های تاریخی شوشتر است، به همین جهت این مسأله دغدغه مهمی برای فعالان و دوستداران میراث فرهنگی به‌شمار می‌رود. گهستونی می‌گوید: به دلیل رانش در شوادان‌ها، رانش و فرسایش جداره غربی از پل‌بند گرگر تا باغ خان و شدت فرسودگی شبکه آب و فاضلاب شوشتر، وضعیت سازه‌های آبی از سال‌ها پیش به چالشی جدی تبدیل و موجب شد تا پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر و اداره کل میراث‌فرهنگی خوزستان دوباره وارد عمل شوند و برای حفظ سازه، عملیات سبک‌سازی انجام دهند.

احتمال وقوع ریزش تاریخ ساسانی‌ها در دل شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر یکی از جاذبه‌های گردشگری خوزستان و کشور محسوب می‌شود. سازه‌ای جهانی که هرساله پذیرای گردشگران زیادی است. به گفته این فعال گردشگری، اگر این سبک‌سازی صورت نگیرد در صورت ریزش این دیوار بخش عمده آسیاب‌ها نابود می‌شود و برای همیشه از دست می‌رود. علاوه بر آن امنیت و ایمنی ساکنان و گردشگران مجموعه نیز به خطر می‌افتد.

این روزنامه‌نگار میراث فرهنگی می‌گوید: آنچه کنوانسیون‌های بین‌المللی روی آن تأکید دارند امنیت و سلامت جانی انسان‌ها و گردشگران هنگام بازدید از این مجموعه تاریخی است. از آنجایی که هر لحظه ممکن است این ریزش اتفاق بیفتد، نیاز است تا اقدامات لازم اجرایی شوند.

مدیران ویژه برای شهر‌های تاریخی

«اداره میراث فرهنگی ویژه» اصطلاحی است که این فعال میراث فرهنگی از آن یاد می‌کند: همان طور که برخی شهر‌های کشور مانند دزفول، خرمشهر و آبادان دارای فرمانداری‌های ویژه هستند، باید برای شهر‌هایی با بافت‌های تاریخی مهم و ثبت جهانی نیز «اداره میراث فرهنگی ویژه» داشته باشیم. ولی متأسفانه در حال حاضر اداره میراث فرهنگی شوشتر به لحاظ امکانات نیرویی، خودرویی و مالی با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است و با دیگر شهر‌های خوزستان که دارای بافت تاریخی نیستند هیچ تفاوتی ندارد و حتی به لحاظ امکانات از بعضی از آن‌ها نیز پایین‌تر است.

او معتقد است که مسئولان باید نگاه ویژه‌ای به شوشتر با حدود ۱۴ اثر ثبت جهانی در قالب سازه‌های آبی، صد‌ها خانه و ده‌ها گذر تاریخی و همچنین وجود بقاع متبرکه که این شهر را به دارالمؤمنین معروف کرده‌است، داشته باشند. اداره میراث فرهنگی و پایگاه جهانی سازه‌های آبی باید از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشند تا شاهد ساخت ساختمان‌های بتنی در عرصه آثار تاریخی نباشیم چرا که این اقدام توهین آشکار به میراث فرهنگی کشور است که از ضعف مدیران شهری در اعمال قوانین حاکمیتی به نفع میراث فرهنگی نشأت می‌گیرد.

تخریب جدیدی صورت نگرفته

مدیر پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر درخصوص وضعیت مجموعه آسیاب (سازه)‌های آبی شوشتر می‌گوید: در روز‌های گذشته اخباری درخصوص رانش جدید یا تخریب تازه در سازه‌های آبی شوشتر منتشر شده بود که ما آن را رد کرده و اعلام می‌کنیم هیچ گونه رانش یا تخریب تازه‌ای در این جداره صورت نگرفته است. به گفته محمدرضا بهادری، تخریبی که فعالان و دلسوزان میراث فرهنگی را درگیر خود کرده، به استحکام بخشی، عملیات سبک سازی و پاکسازی عرصه مورد نظر مربوط است وگرنه این رانش دهه‌ها است که ادامه دارد و هر سال بر وسعت آن افزوده می‌شود.

آنگونه که بهادری می‌گوید؛ موضوع وضعیت جداره غربی مجموعه سازه‌های آبی تاریخی شوشتر موضوع جدیدی نیست بلکه به ۸-۷ دهه گذشته می‌رسد. حتی قبل از ثبت جهانی مجموعه سازه‌های آبی شوشتر این تهدید برای مجموعه وجود داشت و با این وضعیت ثبت جهانی شد. همان زمان نیز تعهداتی برای تثبیت جداره و حذف عوامل رانش ارائه شد.

به گفته این کارشناس؛ اینجا یک بستر طبیعی است که بر اساس خصوصیات ذاتی بستر خاک رس در معرض فرسایش قرار دارد و به واسطه بارش، تغییر فصول سرما و گرما، طی سال‌های گذشته در معرض رطوبت و فرسایش قرار گرفته است.

او درخصوص برنامه‌های صورت گرفته برای این میراث جهانی می‌گوید: به جهت وضعیت ناپایدار جداره غربی پایش را در بیش از ۱۰۰ نقطه از سازه انجام دادیم. در بررسی‌ها مشخص شد که میزان رانش بیش از حد استاندارد است و با توجه به رطوبت‌های موجود بر این جداره، منشأ نشتی‌ها را پیدا کردیم.

بهادری ادامه می‌دهد: در جلساتی که با مسئولین مربوطه داشتیم، قرار شد براساس طرح آب و برق خوزستان، ۲ طرح اجرایی شود. اول طرح پاک‌سازی و دوم طرح ایجاد سپر حفاظتی و عملیات تثبیت جداره که هر دو طرح در حال اجرا است. در طول دو ماه گذشته شرایط عوامل آسیب‌رسان و عوامل تشدیدکننده ناپایداری تا حد ممکن کنترل شده؛ اما هنوز وضعیت این مجموعه پایدار نیست.

او با تأکید بر اینکه تعدادی خانه روی جداره غربی سازه‌ها قرار دارند که موجب ناپایداری این مجموعه می‌شوند، ادامه می‌دهد: روی جداره غربی حدود ۲۵ پلاک ملکی قرار داشت که به تملک درآمد و با تخریب و آزادسازی آن‌ها سبک‌سازی جداره در حال اجرا شدن است. همچنین به منظور جلوگیری از ریزش نخاله‌های ساختمانی به درون سازه‌های آبی، یک سپر خاکی ایجاد شده تا به بخش‌های دیگر مجموعه آسیب وارد نشود.

بهادری معتقد است که با توجه به جمیع اقدامات صورت گرفته شرایط دیواره به سمت پایداری و تثبیت پیش می‌رود و امیدواریم که این دغدغه با اقدامات انجام شده برطرف شود.